دوئل در فضاهای مدارا

در نظر گرفتن سهم روحانیت در انقلاب مشروطیت ایران، چندان دشوار نیست و دوست و دشمن می‌دانند كه همه چیز از ناخرسندی علما از امور ظالمانه كشور و تحصن آنها در حرم حضرت عبدالعظیم و سپس در قم شروع شد تا به نجف و محضر مراجع تقلید رسید و با پشتوانهٔ دینی و فكری بزرگی وارد عرصهٔ كشمكش با استبداد گشت. اما روحانیون تنها قشر تأثیرگذار در جامعه نبودند، هر چند كه مهمترین قشر آن بودند. روشنفكران و نوگرایان فرنگ‌دیدهٔ مستفرنگ با حمایتهای پیدا و پنهان سفارتخانه‌های بیگانه، بالاخره سری از میان برآورده و مسیری در انقلاب ترسیم كردند كه به ایجاد شكاف و تفرقه و آشوب منجر گشت و ایران را درگیر یك جنگ داخلی شوم ساخت. مهمترین لطمه به انقلاب مشروطه از بروز دودستگی میان علما وارد شد و این دودستگی در نهایت علمای راستین را با ترور و تهدید از صحنه خارج كرد و سرنوشت انقلاب مشروطه كاملاً واژگونه گردید. سردمداران استبداد میوه‌چینان مشروطه گشتند و كرسی وزارت و وكالت گرفتند و رأس هرم استبداد یعنی محمدعلی شاه قاجار با مستمری هنگفت صد هزار تومان در سال خوش‌نشین اروپا گردید تا پسرش به جای او بر نظام تازه‌بنیاد مشروطه حكومت كند. باری در مقاله زیر مروری اجمالی بر نقش و سرنوشت روحانیون در انقلاب مشروطه خواهیم داشت.

«باید بدون ابراز هیچگونه تردیدی گفت نقش اول و اساسی را در جنبش آزادی‌خواهانه و عدالت‌خواهانه مردم در مشروطه، علما برعهده داشتند. آنها با نفوذ روحانی خود در جامعه و سابقه‌ای كه به دلیل همین نفوذ معنوی از آن برخوردار بودند، توانستند جنبشی را علیه حكومت ظالمانه قاجار به وجود آورند.»۱امام خمینی(ره) رهبر كبیر انقلاب اسلامی ایران در همین مورد می‌فرمایند:«در این جنبشهایی كه در طول زمانی كه ما بودیم در آن، یا نزدیك ما بوده، در این جنبشها كسی كه قیام كرده باز این طبقه(روحانیون) بودند. طبقات دیگر هم همراهی كردند، لیكن اینها ابتدا شروع كردند. در قضیه تنباكو اینها بودند در قضیه مشروطه اینها بودند كه جلو افتادند و مردم هم همراهی می‌كردند با آنها. در این قضایای دیگر هم، روحانیت با شما همه رفیق بوده است.»۲«این صد سال اخیر را وقتی ما ملاحظه می‌كنیم هر جنبشی كه واقع شده است از طرف روحانیون برضد سلاطین، بوده است جنبش تنباكو برضد سلطان آن وقت بوده است. جنبش مشروطه برضد رژیم سلطنتی بود. البته با قبول داشتن رژیم، عدالت می‌خواستند ایجاد كنند.»۳« جنبش مشروطیت هم از روحانیون نجف و ایران شروع شد. مردم تبعیت كردند و كار را تا آنجا كه توانستند مشروطه را آن طور كه هست درستش كنند متحققش كنند. باز همان بساط ]رژیم استبدادی[ بود.»۴« در جنبش مشروطیت همین علما در راس بودند. اصل مشروطیت اساسش از نجف به دست علما و در ایران به دست علما شروع شد و پیش رفت. این قدر كه آنها می‌خواستند كه مشروطه تحقق پیدا كند و قانون اساسی در كار باشد، لیكن بعد از آن كه شد، دنباله‌اش گرفته نشد.»۵« مشروطه را آنها(علما) بپا كردند و دیگران آمدند و مشروطه را همان استبداد غلیظ‌تر با اسم مشروطه، یك اسم بی مسمایی بود و گفته می‌شد كه ما مجلس داریم و مشروطه داریم و مشروطه خواه هستیم، لیكن استبداد به تمام معنای خودش بر ما حكومت می‌كرد.»۶ بنابر آنچه گذشت، نقش روحانیت در زایش و پیدایش مشروطیت بسیار واضح و آشكار است، اما چرا پس از پیروزی اولیه مشروطه، روحانیت كنار رفت و یا كنار گذاشته شد؟ از این رو، پرسش اصلی این مقاله، پاسخ به این پرسش است كه علت كناره‌گیری و یا كنار گذاشتن روحانیت در جریان مشروطه چه بوده؟ پاسخ این سوال را با كنكاش در مولفه‌های زیر بررسی خواهیم كرد:

۱- دستهای اجانب

حامد الگار در كتاب نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت می‌نویسد:«اندكی پیش از كشته شدن سید عبدالحمید و مهاجرت علما به قم، سید عبدالله بهبهانی باگراندوف(Grant duff) وابسته سفارت انگلیس در محل ییلاقی سفارت واقع در قلهك ملاقات و تقاضای كمك كرده بود. اما وابسته سفارت حكومت سلطنتی انگلیس به او گفت به هیچ وجه به جنبشی كه مخالف حكومت ایران باشد كمك نخواهد كرد. ]در حالیكه[ در ۲۷ جمادی الاول ۱۳۲۴.ق(۱۹ ژوئیه ۱۹۰۶‌) چهار روز بعد از آغاز حركت به قم تقریبا سی تن از گروه‌های روحانی و بازرگان در سفارت انگلیس متحصن شدند ]و[ گراندوف خواسته‌های ]متحصنین[ را به شاه تسلیم كرد.»۷ صادق زیبا كلام در كتاب سنت و مدرنیسم در این مورد می‌گوید:«پس از به توپ بسته شدن مجلس از جمله حدود هفتاد نفر به سفارت انگلیس پناهنده شدند.»۸ فراماسونری به عنوان یك تشكیلات نوپا ولی موثر، با همراهی و همگامی اجانب نقش ویژه‌ای در ایجاد شكاف بین روحانیت بازی كرد. به عقیده الگار:«ظاهرا عبدالله بهبهانی دست كم در آغاز از روی خصومت شخصی‌اش با عین الدوله به فعالیت پرداخته و مشخصا به هیچ یك از دسته‌های تهران وابستگی نداشت. لكن سید محمد طباطبائی، میرزا نصرالله ملك المتكلمین و سید جمال الدین واعظ، همه به محافل گوناگونی وابسته بودند ]لذا[ درست دینی آنان آشكارا در معرض شك قرار داشت. طباطبائی تحصیلات مذهبی داشت و از جمله شاگردان میرزا حسن شیرازی بود با وجود این از طریق پدرش سید صادق روابط فراماسونری یا شبه ماسونی داشت. بنا به گفته ملك‌زاده از طریق این روابط همكاری خود را با جنبش مشروطیت آغاز كرد سید جمال الدین در نوشتن كتاب ضد روحانی«رویای صادقانه» با ملك المتكلمین همكاری داشت.»۹

۲- توطئه دولتی

الگار در كتاب خود آورده است:«عین الدوله گماشتگانی در خفا به شاه عبدالعظیم فرستاد به امید اینكه در رهبری علما تفرقه اندازد. در روز چهاردهم ذی العقده سال ۱۳۲۳.ق(۱۲ ژانویه ۱۹۰۶.م) چهارتن از علما به نمایندگی بقیه به تهران آمدند تا با عین الدوله درباره تقاضاهایشان گفتگو كنند هنگامی كه علائم بی‌میلی عین الدوله به اجرای حكم تاسیس عدالت خانه افزایش یافت رساله‌هایی درباره ضعف علما در برابر تعلل ورزی عین الدوله شروع به نشر كرد. كار به جایی رسید كه طباطبائی لازم دید شخصا به منبر رفته به قرآن سوگند یاد كند كه او و همكارانش از عین الدوله رشوه نگرفته‌اند تا از در خواستهای خودشان دست بردارند.»۱۰ ملك‌زاده در كتاب تاریخ انقلاب مشروطیت ایران به این موضوع چنین اشاره می‌كند:«پس از آنكه محمدعلی شاه به واسطه فشار مردم و انقلاب تبریز برخلاف میل قلبی و تصمیم واقعیش اعلان مبهم و بی‌سرو ته انتخابات را منتشر نمود، برطبق نقشه‌ای كه قبلا تهیه كرده بودند سیل تلگراف از طرف روحانیون و اعیان شهرستانها در مخالفت با مشروطه و حرمت آن به طرف دربار سرازیر شد روحانیون مستبد تهران و روسای طلاب، مجلسی در منزل حاجی شیخ فضل الله و منزل امام جمعه تهران منعقد نمودند و برضد مشروطه و اعلانی كه از طرف شاه شده بود به كنكاش پرداختند و پس از جلسات متعدد و مذاكرات بسیار بر آن شدند كه متفقا به دربار رفته و از شاه تقاضا نمایند كه چون مشروطه و قانون اساسی مخالف شرع اسلام است و مشروطه خواهان كافر و مرتدند، شاه باید از اعطای مشروطه و برگزاری انتخابات به كلی صرف نظر كند.»۱۱

۳- منازعه در مفهوم برابری

زیبا كلام عقیده دارد:«یكی از مبانی مشروطه، تساوی افراد در برابر قانون بود. به عبارت دیگر، اگر فردی جرمی را مرتكب می‌شد، قانون مستقل از جنسیت، مذهب یا وضعیت اجتماعی متهم می‌باید به آن جرم رسیدگی نماید. اما شیخ فضل الله این اصل را خلاف شریعت می‌دانست، زیرا معتقد بود كه شرع میان مسلم و غیر مسلم در ارتكاب جرم تفاوت قائل شده است به عنوان مثال حكم یك كافر ذمی، با حكم یك كافر حربی یا اهل كتاب متفاوت است.»۱۲ اما در سوی دیگر آیت الله نائینی معتقد بود:«غرض از مساوات و یكسان بودن در برابر قانون، در خصوص قوانین عرفی می‌باشد كه بالطبع همه از جمله پادشاه و حاكم با افراد معمولی در برابر آن یكسانند احكام اولیه در حوزه عالمان دینی است، ولی احكام ثانویه(پس از آنكه حكم ثانویه بودنشان توسط فقها تایید شد)، باید توسط كسانی حل و فصل شود كه اشراف به عرف و امور مستحدثه دارند. این افراد می‌توانند غیر روحانی و غیر مجتهد باشند، زیرا عنصر اصلی پرداختن به احكام ثانویه آگاهی از عرف و مقتضیات زمانه است.»۱۳

مرتضی شیرودی

پی نوشت‌ها

رسول جعفریان، بررسی و تحقیق در جنبش مشروطیت ایران، ص۲۷

صحیفه نور، ج۵، ص۵۱

همان، ج۷، ص۲۰۴

همان، ج۸، ص۱۷۹

همان،ج۱۵، ص۲۰۲

همان، ص۲۲۲

حامد الگار، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، ص۳۴۸

صادق زیبا كلام، سنت و مدرنیسم، ص۵۰۰

حامد الگار، همان، ص۳۵۳

۱۰- همان، ص۳۴۴