نسیمی از آموزه های امام صادق ع

آنچه در پی می آید برگزیده ای از معارف بلند امام ششم حضرت جعفر صادق ع است که پیرامون مسائل اخلاقی و اجتماعی بیان شده است

آنچه در پی می آید برگزیده ای از معارف بلند امام ششم حضرت جعفر صادق(ع) است که پیرامون مسائل اخلاقی و اجتماعی بیان شده است.

ولادت حضرت صادق جعفربن محمدبن علی بن الحسین(ع) در ۱۷ ربیع الاول سال ۸۳ (هـ ق) در شهر مدینه بود و در ماه شوال سال ۱۴۸ (هـ ق) در سن ۶۵ سالگی از دنیا رفت و در قبرستان بقیع در کنار پدر و مزار اجداد بزرگوارش به خاک سپرده شد. مادرش ام فروه دختر قاسم بن محمدبن ابی بکر است. مدت امامت آن حضرت ۴۳ سال بوده است.(ارشاد ج۲ ص۲۵۳)

درباره عفو و کرم آن حضرت نقل است که:

مردی خدمت آن جناب رسید و گفت: فلان کس را که دیدار کردم همه اش از شما بد گفت و ناسزا نثار کرد. حضرت کنیز خود را فرمود که آب وضو برایش حاضر کند. بعد از وضو داخل نماز شد. راوی گفت: من در دلم گفتم که حضرت نفرین خواهد کرد. امام پس از دو رکعت نماز گفت: ای پروردگار من، این حق من بود که بخشیدم او را. تو جود و کرمت از من بیشتر است پس او را ببخش و به عمل بد او او را موأخذه نفرما. حضرت پیوسته برایش دعا می کرد و من از نحوه برخورد امام تعجب کردم. (منتهی الامال ج۲ ص ۲۰۰)

● آموزه اول: حسن ظن

امام صادق(ع) فرمودند: حسن ظن و گمان نیک از ایمان خوب و قلب سالم ناشی می شود. به طوری که به هر چه می نگرد جز خوبی و خیر نمی بیند. زیرا خدای متعال در ذات و فطرت بشر ویژگیهایی مانند «حیا، امانت، صیانت، صدق» نهاده است که مقتضای آنها حسن ظن داشتن و خوش گمانی به همه امور از جمله رفتار انسانهاست.(مصباح الشریعه ص ۵۱۵) مثلا با وجود احتمال خوب بودن اعمال بندگان، تفسیر آنها به رفتار بد، با صفت حیا سازگاری ندارد و یا مثلا ندیدن خوبی ها و صرفا دیدن بدی ها با صفت امانت نمی سازد.

پیامبر(ص) فرمود: نسبت به برادران مومن خود خوش گمان باشید. زیرا خوش گمانی موجب صفای دل و پاکی باطن شما خواهد شد. در مقابل، سوءظن، کدورت دل و تیرگی باطن را در پی دارد. ابی بن کعب از دانشمندان بزرگ می گوید: اگر رفتار و صفت ناخوشایندی در برادرتان دیدید باید تا هفتاد بار هم که شده آن را توجیه کرده و حمل به صحت کنید و اگر نتوانستید خود را به خاطر سوءظن ملامت نمایید. (همان/۵۱۷)

رسول خدا(ص) به کعبه نگاهی کرد و فرمود: مرحبا به تو ای خانه، چقدر با عظمتی و چه قدر احترام داری. به خدا سوگند که حرمت مؤمن نزد خدا از حرمت تو بیشتر است. زیرا خداوند نسبت به تو یک چیز را حرام کرده است اما از مؤمن سه چیز را حرام است. خون، مال و بدگمانی به او را. (مجموعه ورام ج۱ ص ۱۱۵)

● آموزه دوم:ورع

امام جعفر صادق(ع) فرمود: اورع الناس من وقف عندالشبهه، یعنی باورع ترین و پارساترین انسان کسی است که از امور شبهه ناک و مشکوک اجتناب کند.(خصال ج۱ ص۰۷) به قول مرحوم شیخ عباس قمی، ورع از مکارم اخلاق و از مهم ترین صفات محسوب می شود. زیرا مقتضای آن علاوه بر دوری از محرمات بلکه ترک امور مباح نیز هست و این مرتبه ای است که در دسترس هر کس نمی تواند باشد. صفوان بن یحیی از یاران خاص امام کاظم و امام رضا(ع) عازم سفر از مکه به کوفه بود. یکی از همسایگان دو دینار به او داد تا آن را در کوفه به کسی تحویل دهد. صفوان گفت: من این شتر را کرایه کرده ام و آن وقت که کرایه کردم دو دینار شما جزء اسباب من نبود. پس اجازه بده تا از صاحب شتر برای حمل دو دینار شما اجازه بگیرم.

همچنین نقل می کنند: عبدالله بن مبارک در شام قلمی را امانت گرفت. بعد از آن سفری برایش پیش آمد. وقتی به انطاکیه (در ترکیه) رسید یادش آمد که قلم امانت نزد او مانده، پس پیاده به شام برگشت و قلم را به صاحبش پس داده و سپس به انطاکیه مراجعت نمود.

از علی(ع) پرسیدند عامل ثبات و پایداری ایمان چیست؟ فرمود: ورع. عرض کردند عامل زوال ایمان چیست؟ فرمود: طمع. (منتهی الامال ج۲ ص۲۱۶- ۲۱۷)

● آموزه سوم: پرهیز از غضب

امام ششم(ع) فرمود: الغضب مفتاح کل شر. خشم کلید همه بدیهاست.

(خصال ج۱ ص۶۶)

حواریون حضرت عیسی(ع) چون پروانه به دور شمع وجود او حلقه زده بودند. در میان صحبتها از آن حضرت پرسیدند: ای آموزگار سعادت به ما بیاموز که چه چیزی سخت ترین و دشوارترین چیزهاست؟

عیسی(ع) فرمود: سخت ترین امور، خشم خداست. پرسیدند: چگونه از غضب خدا دور گردیم و مشمول آن نشویم؟ فرمود: نسبت به یکدیگر غضب نکنید. پرسیدند: علت غضب چیست؛ فرمود: علت غضب تکبر و خود محوری و کوچک شمردن مردم است. (داستان دوستان ج۱ ص۲۶۵)

گفت عیسی را یکی هشیار سر

چیست در هستی زجمله صعب تر؟

گفتش: ای جان صعب تر خشم خدا

که از آن دوزخ همی لرزد چو ما

گفت: از این خشم خدا چه بود امان؟

گفت ترک خشم خویش اندر زمان

(مثنوی دفتر۴- ۱۱۴- ۱۱۳- ۱۱۲)

از شیخ رجبعلی خیاط نقل شده است که: شبی حوالی غروب از نزدیک مسجدی در اوایل خیابان سیروس تهران عبور می کردم. برای درک فضیلت نماز اول وقت وارد مسجد شدم. دیدم شخصی مشغول نماز است و هاله ای از نور اطراف سر او را گرفته. پیش خود فکر کردم که بعد از نماز با او مأنوس شوم و ببینم چه خصوصیاتی دارد که چنین حالتی در نماز برایش پیدا شده. پس از پایان نماز همراه او از مسجد خارج شدم. نزدیک در مسجد با خادم مسجد بگومگویی کرد و به او پرخاش کرد و به راه خود ادامه داد. پس از عصبانیت دیدم آن هاله نور از دور سرش محو شد. (کیمیای محبت ص۲۲۲)

● آموزه چهارم: نشانه های منافق

حضرت فرمود: ثلاث من کن فیه فهو منافق و ان صام و صلی: من اذا حدث کذب و اذا وعد اخلف و اذا ائتمن خان.

سه صفت است که در هر کس باشد نشانه منافق بودن اوست، گرچه نماز می خواند و روزه می گیرد.

۱) وقتی صحبت می کند دروغ می گوید ۲)به وعده های خود وفا نمی کند ۳)در امانت خیانت می کند (تحف العقول ص۳۲۹)

آن منافق مشک بر تن می نهد

روح را در قعر گلخن می نهد

بر زبان، نام حق و در جان او

گندها از فکر بی ایمان او

(مثنوی، دفتر۲- ۲۶۹-۲۶۸)

امام صادق(ع) همچنین فرمودند: از کارهایی که مجبور می شوید عذرخواهی کنید بپرهیزید زیرا مومن سخنی نمی گوید و یا عملی مرتکب نمی شود که ناچار شود عذر بخواهد. اما منافق هر روز رفتار بدی انجام می دهد و مجبور است عذرخواهی کند. (نصایح لقمان ص ۱۶۰)

و در فراز دیگری فرمودند: منافق سه نشانه دارد. زبان او و گفته هایش با دلش، دلش با عملش و ظاهرش با باطنش سازگاری ندارد.(همان ص۲۸۱)

● آموزه پنجم: عدم وابستگی به دنیا

امام صادق(ع) فرمود: ما بلا الله العباد بشیء اشد علیهم من اخراج الدرهم. خدای متعال بندگان را به چیزی سخت تر از پول دادن آزمایش نکرده است. (خصال ج۱ ص۶۶)

آن حضرت از قول پدر گرامیشان فرمود: خدای تبارک و تعالی به موسی وحی فرستاد که به فراوانی مال خرسند مباش و یاد مرا در هیچ حال وامگذار، زیرا مال و ثروت فراوان موجب فراموشی گناهان می شود و ترک کردن ذکر و یاد من، دلها را سخت می کند (همان ص۲۸)

نیز فرمودند: دوگرسنه هرگز سیر نمی شوند، گرسنه علم و گرسنه مال (همان ص ۲۹)

در فرمایش دیگری دارند: سه خصلت است که مردم طاقت تحمل آن را ندارند: گذشت از خطاهای مردم، همراهی برادر دینی خود در مال (انفاق) و بسیار یاد خدا بودن (همان ص ۱۴۶)

مرحوم مجتهدی تهرانی می گفتند: از علامت های اهل بهشت، دستی است که بخشش می کند. ثروتمندی که در عمرش به فقیر کمک نکرده و خمس نداده، انفاقی نداشته است، این آدم اهل بهشت نیست.

دانی که چرا خدا تو را داده دو دست

من معتقدم که اندر آن سری هست

با یک دست به کار خویشتن پردازی

با دست دگر زدیگران گیری دست

(طریق وصل ص۲۹)

آن درم دادن سخی را لایق است

جان سپردن خود سخای عاشق است

نان دهی از بهر حق نانت دهند

جان دهی از بهر حق جانت دهند

(مثنوی، دفتر ۱- ۲۲۳۶-۲۲۳۵)

گفت پیغمبر که دائم بهر پند

دو فرشته خوش منادی می کنند

کای خدایا منفقان را سیردار

هر درمشان را عوض ده صدهزار

ای خدایا ممسکان را در جهان

تو مده الا زیان اندر زیان

(همان، دفتر۱- ۲۲۲۵-۲۲۲۳)

● آموزه ششم: محبت دنیا

امام جعفر صادق(ع) فرمود: حب الدنیا رأس کل خطیئه . دلبستگی و دوستی دنیا سرچشمه همه خطاهاست. (خصال ج۱ ص۵۷). حضرت در جای دیگر می فرمایند: هرکس دلش به دنیا وابسته شد به سه گرفتاری دچار می شود. ۱) غم و اندوه بی پایان ۲-آرزوی بی حاصل ۳) امید دست نیافتنی (همان ص۴۱۱). امام علی(ع) عوامل اولیه و اصلی گناه و معصیت را در شش مسئله معرفی می نمایند که اولین آنها حب دنیاست. پنج عامل دیگر عبارتند از حب ریاست، حب خوراک، حب خواب، حب زنان، حب آسایش و راحتی. (همان ص۳۹۲)

شیخ رجبعلی خیاط که با دیده بصیرت باطن مردم را می دید و از دنیا به پیرزنه تعبیر می کرد، درباره تصویر باطنی اهل دنیا چنین می گفت: کسانی که دنیا را از راه حرام بدست آورند باطنشان سگ است و آنها که آخرت را می خواهند، باطنشان خنثی است و آنانی که خدا را بخواهند باطنشان مرد است.

کسی نیست که افتاده آن زلف دو تا نیست

در رهگذر کیست که این دام بلا نیست. (حافظ)

(کیمیای محبت ص۳۵۱- ۴۵۱)

مرحوم حاج اسماعیل دولابی می گفتند: علی(ع) می فرمایند: دنیا و آخرت دو دشمن ناهمگون و دو راه مختلفند. پس هرکس که دنیا را دوست بدارد کینه آخرت را در دل می گیرد و آن را دشمن می دارد. دنیا و آخرت بسان مشرق و مغرب هستند.

کسی که بین آندو راه می پیماید هرچه به یکی نزدیک می شود از آن دیگری دور خواهد شد.

لذا امام سجاد(ع) فرمودند: بعد از معرفت خدا و رسولش هیچ عملی برتر از بغض و دشمنی دنیا نیست.(مصباح الهدی ص۲۵۱)

● آموزه هفتم: ملاک دوست خوب

حضرت فرمود: دو صفت است که در هرکس بود خوب است والا از آن دوری کن و این عبارت را سه بار تکرار فرمودند: دور شو، دور شو، دور شو. پرسیدند آندو صفت چیست؟ فرمود: الصلوه فی مواقیتها و المحافظه علیها المواساه ، یعنی نماز خواندن در وقت خود و محافظت بر نمازها و دوم همدردی و کمک به گرفتاران. (خصال ص۷۸)

منظور این است که با کسی رفاقت و معاشرت باید کرد که هم دیندار و هم اخلاق مدار باشد.

علامت دینداری، نماز خواندن به وقت است و علامت حسن اخلاق کمک به مردم محتاج و دستگیری از آنان است.

شرف مرد به جود است و سخاوت بسجود

هرکه این هر دو ندارد عدمش به ز وجود

(همان ص۸۸)

به عبارت دیگر شخصی که به بالاترین محبوب عالم بی اعتنایی کند و در بندگی او کوتاهی نماید و نماز که مهم ترین نشانه شکرگزاری و توجه به نعمت دهنده است برایش مهم نباشد و نیز به داد مردم گرفتار نمی رسد و نسبت به مشکلات آنان بی اعتناست قدر مسلم برای من نیز دوست خوبی نخواهد بود.

مرحوم علامه طباطبایی و آیه الله بهجت از استادشان آقای سیدعلی قاضی(ره) نقل می کنند که:

«اگر کسی نماز واجبش را اول وقت بخواند و به مقامات عالیه نرسد مرا لعن کند»(عطش ص۱۰۳)

مرحوم شیخ رجبعلی خیاط می فرمود: با خداوند انسی داشتم التماس کردم که بدانم سر خلقت چیست؟

به من فهماندند که سر خلقت «احسان به خلق» است. و از قول پیامبر(ص) نقل است که: بهترین مردم کسی است که مردم از او بهره مند شوند.(کیمیای محبت ص ۳۲۲)

● آموزه هشتم: راهکارهای مقابله با شیطان

امام ششم (ع) فرمود: شیطان می گوید با اینکه همه مردم در زیر دست من هستند اما درعین حال ۵ گروه هستند که درباره آنها چاره ای به نظر نمی رسد تا برآنان مسلط شوم. آن ۵ گروه عبارتند از:

۱) کسی که از روی نیت صادق (دل پاک) به خدا پناه می برد و درتمام کارهایش به او اعتماد می کند.

۲) کسی که روزها و شب ها خدای خویش را بسیار تسبیح می گوید.

۳) کسی که هرچه برای خود می پسندد برای برادر مؤمنش نیز همان را می پسندد.

۴) کسی که هنگام مصیبت و بلا بی تابی و جزع نمی کند.

۵) کسی که به داده های خدا راضی است وغم روزی خود را نمی خورد. (خصال ج ۱ ص ۹۵۲)

مرحوم علامه طباطبایی می گفتند: درایام تحصیل که در نجف بودم، علاوه بر هوای بسیار گرم آنجا به خاطر قطع ارتباط با ایران دچار مشکلات مالی شدید شدم. به ناچار مشکلاتم را به استاد خویش مرحوم سید علی قاضی بیان کردم. ایشان نصایحی فرمود.بعد از مراجعت گویی آنچنان سبک بارشدم که در زندگی هیچ ملالی ندارم.مضمون پند ایشان را به شعر درآوردم.

دراینجا فقط به بخشهایی از آن اشاره می شود:

پیرخردپیشه و نورانی ام

برد زدل زنگ پریشانی ام

گفت که درزندگی آزاد باش

هان گذران است جهان، شاد باش

رو به خودت نسبت هستی مده

دل به چنین هستی و پستی مده

ز آنچه نداری زچه افسرده ای

و زغم و اندوه دل آزرده ای؟

گر ببرد ور بدهد دست دوست

ور ببرد ور بنهد ملک اوست

وربکشی یا بکشی دیو غم

کج نشود دست قضا را قلم

آنچه خدا خواست همان می شود

و آنچه دلت خواست نه آن می شود

(زمهرافروخته ص ۸۳۱)

● آموزه نهم: دل، حرم خدا

امام صادق (ع) فرمود: القلب حرم الله فلا تسکن حرم الله غیر الله. دل حرم خداست پس جز خدا را درحرم خدا جای مده (میزان الحکمه ج ۱ ص ۷۲۲) درجای دیگر فرمود: به خدا سوگند، کسی که دنیا را دوست بدارد و محبت غیرما را به دل بگیرد، خداوند را دوست ندارد. (همان ص ۹۲۲)

خیمه زد چون در دست سلطان عشق

ملک دل گردید شهرستان عشق

هم هوا زان جاگریزد هم هوس

جز یکی آن جا نیابی هیچ کس

آنچه او خواهد همی خواهی و بس

نی هوا باشد تو را و نی هوس

بلکه خواهش از تو بگریزد چنان

کانچه تو خواهی نخواهی خواهد آن

گیرد اندر بزم اطمینان مقام

فادخلی فی جنتی آمد پیام

(مثنوی طاقدیس)

امام کاظم (ع) فرمود: خدای متعال به داود (ع) وحی کرد: یاران خود را از شهوت پرستی برحذر دار و بیم بده. زیرا کسانی که دل هایشان آمیخته به شهوت دنیاست، دلهایشان از من درپرده است. (میزان الحکمه ج ۲ ص ۱۵۸)

● آموزه دهم: پندهای جاودانه

شخصی خدمت امام صادق(ع) آمد و عرض کرد پدر و مادرم قربانت مرا

نصیحت فرما.

امام(ع) فرمود:

۱- وقتی که خداوند کفیل روزی تو است چرا غم روزی می خوری؟

۲- وقتی که روزی و رزق قسمت معینی دارد چرا حرص می خوری؟

۳- وقتی که حساب (قیامت) حق است، چرا در فکر اندوختن و جمع مال هستی؟

۴- وقتی که خداوند در ازا ی چیزهایی که بخشیده ای جایگزین می کند پس چرا بخل می ورزی؟

۵-وقتی که مرگ حق است، چرا اینقدر شادمانی می کنی؟

۶- وقتی که همه کارها در دید و منظر خداست چرا مکر و حیله می کنی؟

۷- وقتی که مجازات و آتش جهنم حق است چرا گناه و معصیت می کنی؟

۸- وقتی که عبور از پل صراط حق است چرا عجب و خودپسندی در خود راه می دهی؟

۹- وقتی که همه چیز به قضا و قدر الهی است چرا اندوه و ناراحتی داری؟

۰۱- وقتی که دنیا فانی و از بین رفتنی است چرا به آن اطمینان و اعتماد داری؟

(خصال ج ۲ ص ۷۱۲)

محمد مهدی رشادتی

منابع

۱- ارشاد، شیخ مفید، ترجمه سیدهاشم رسولی محلاتی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی

۲- منتهی الامال، شیخ عباس قمی، نشر پیام آزادی

۳- مصباح الشریعه ، عبدالرزاق گیلانی، تنظیم رضامرندی، نشر پیام حق

۴- خصال، شیخ صدوق، ترجمه کمره ای، نشر اسلامیه

۵- تحف العقول، شعبه الحرانی، ترجمه علی اکبر غفاری، نشر اسلامیه

۶- مجموعه ورام، ابوالحسین ورام بن ابی فراس، ترجمه محمدرضا عطائی، آستان قدس

۷- منتخب میزان الحکمه ، محمدی ری شهری، دارالحدیث

۸- مثنوی معنوی، مولوی، مولی

۹- کیمیای محبت، محمدی ری شهری، دارالحدیث

۰۱- داستان دوستان، محمد مهدی اشتهاردی، دفتر تبلیغات اسلامی

۱۱- نصایح لقمان حکیم، سید هبت الله مسترحمی، نشر اسلامیه

۲۱- طریق وصل، مجتهدی تهرانی، صیام

۳۱- مصباح الهدی، مهدی طیب، نشر سفینه

۴۱- عطش، وصف حال سیدعلی قاضی، نشر شمس الشموس

۵۱- مثنوی طاقدیس، ملا احمد نراقی، تحقیق علی افراسیابی، نشر نهاوندی

۶۱- زمهر افروخته ، به همت سید علی تهرانی ، نشر سروش