جای خالی آموزش

نگاهی به آموزش سلامت در ایران

برای پیشگیری از ابتلا به آنفلوانزای خوکی، از دست دادن و بوسیدن یکدیگر خودداری کنید، دستان خود را مرتب بشویید، از دستمال استفاده کنید و... اینها نمونه‌هایی از توصیه‌های بهداشتی است که این روزها با بالا گرفتن بحث آنفلوآنزای خوکی مرتب شنیده می‌شود.

مسوولان مرتب تاکید می‌کنند با اقدامات بسیار ساده‌ای می‌توان از این بیماری پیشگیری کرد و بر آموزش مردم تاکید دارند؛ اتفاقی که کم در کشور ما رخ داده است.درحقیقت آموزش سلامت در کشور ما مهجور مانده است.

در تعریف آموزش سلامت نوشته شده است: آموزش سلامت آن بخش از مراقبت‌های بهداشتی است که بر تاثیر عوامل رفتاری بر سلامت تکیه کرده و با مردمی آغاز می‌شود که سالم بوده و علاقه‌مند به توسعه معیارهای سلامت فردی و اجتماعی هستند و در گسترش شیوه‌های زندگی موثر در حفظ و ارتقای سلامت کمک می‌کند.

آموزش سلامت ترکیبی از تجارب یادگیری تسهیل‌کننده اتخاذ داوطلبانه رفتار سالم است که منجر به تامین، حفظ و ارتقای سلامت شده و ترکیبی از حمایت‌های آموزشی، ساختاری، اقتصادی و محیطی برای تعالی رفتار سالم است.

هدف آموزش بهداشت در مراقبت‌های بهداشتی اولیه عبارت است از ترغیب مردم به این که بخواهند سالم باشند، بدانند چگونه سالم بمانند، برای حفظ سلامت فردی و جمعی اقدام کرده و در موقع لزوم طلب کمک کنند.

آموزش بهداشت به منظور تحقق این اهداف و توانا ساختن مردم در یادگیری و به کار بردن مهارت‌ها برای ارتقای سلامت نیازمند تشویق مردم به مشارکت در برنامه‌ریزی و اجرای مراقبت‌های بهداشتی اولیه است. علاوه بر آن، توجه و درک صحیح از فرهنگ جوامع، شیوه‌های زندگی و مهارت‌های زندگی آنها و پرهیز از پیشداوری و نقش آمرانه قبلی آموزش بهداشت ضرورت این کار است.

در کنار این دو موضوع، برقراری ارتباط خوب با مردم که تبادل اطلاعات و افکار را به طور واضح و روشن میسر می‌کند و همچنین اتخاذ مناسب ترین فناوری آموزشی در برنامه‌های ارتقای سلامت که مشارکت جامعه و اعتماد به نفس را در مردم ترویج دهد، ضروری است. تاریخچه برنامه‌های آموزش سلامت در ایران به سال ۱۳۳۰ برمی‌گردد که اداره تبلیغات در وزارت بهداری شروع به کار کرد. در این زمان کارکنانی برای آموزش مالاریا تربیت و به مناطق مختلف اعزام شدند. در سال ۱۳۵۱ این اداره به دفتر آموزش بهداشت عمومی تغییر یافت و فعالیت‌های آن گسترده‌تر شد و در سال ۱۳۵۷ ادارات کل و دفاتر آموزش بهداشت راه‌اندازی و با ایجاد شبکه‌های بهداشتی درمانی ادغام شد. از طریق شبکه بهداشتی درمانی حتی در دورترین نقاط کشور، آموزش‌های لازم به مردم داده می‌شود.

● آموزش از مدرسه

آموزش‌های سلامت، زمانی نتیجه‌بخش خواهد بود که در سن و زمان اثرگذاری و با فناوری مناسب ارائه شود. بی‌تردید چنین آموزش‌هایی با تکرار و یادآوری، بهترین تاثیرگذاری را خواهد داشت. بهترین زمان تربیت و آموزش ۶ تا ۱۸ سال است و معلم‌ها و مربیان آموزشی نقش بسزایی در این خصوص ایفا می‌کنند.

آموزش و پرورش، بزرگ‌ترین کانال آموزشی است که طیف وسیعی از جامعه آن را پشت‌سر می‌گذارند. از این رو بهترین زمان برای ارائه مطالب آموزش بهداشت برای مناسب‌ترین جمعیت است که نباید آن را از دست داد. اگر آموزش مهارت‌های زندگی از دوران پیش‌دبستانی آغاز شده و به صورت مستمر در رده‌های آموزشی بعدی تکرار و تکمیل شود، بهترین اثربخشی را خواهد داشت.

از این رو مسوولان وزارت آموزش و پرورش با گنجاندن مطالب بهداشتی و ایمنی در کتاب‌های درسی می‌توانند آموزش‌های لازم را از کودکی به افراد جامعه ارائه کنند. حتی می‌توان آموزش‌های سلامت و ایمنی را از مهدها و در دوران پیش‌دبستانی شروع کرد. بی‌تردید با استفاده از مربیان آگاه و تحصیلکرده در مهدها آمار مشکلات اجتماعی کاهش می‌یابد و جامعه سالمی ‌برای فرزندان‌مان ایجاد خواهد شد. به یاد داشته باشیم پس از گذراندن دوران تحصیلی، مشغله‌های زندگی اجازه آموزش و یادگیری مباحث عنوان شده را از جوانان سلب خواهد کرد.

وزارت آموزش و پرورش طبق مصوبه هیات وزیران موظف است آموزش‌های لازم درخصوص تامین، حفظ و ارتقای سلامت جسمی، روانی و اجتماعی به دانش‌آموزان را در برنامه‌های خود بگنجاند و حداقل ۴۲ ساعت آموزشی در سال را به آموزش بحث سلامت و بهداشت به محصلان اختصاص دهد. طبق همین مصوبه، آموزش و مراقبت‌های سلامت به مربیان بهداشت واگذار شده است.

می‌توان در مقطع ابتدایی به صورت فوق‌‌برنامه یا در کنار درس علوم تجربی مباحث مرتبط با مهارت‌های زندگی، سلامت و ایمنی آموزش داده شود. در مقاطع راهنمایی و متوسطه نیز ساعاتی با عنوان پرورشی وجود دارد که می‌توان از این زمان برای ارائه مباحث بهداشت بلوغ، پیشگیری از بیماری‌ها و آسیب‌های اجتماعی استفاده کرد.

● سلامت و صداوسیما

هر پیامی نیاز به کانال دارد. مهم‌ترین و عمومی‌ترین کانال برای ارسال پیام‌های سلامت صداوسیماست. تعامل با این دستگاه می‌تواند تاثیر بسزایی در ارتقای سلامت جامعه داشته باشد. نظرسنجی‌ها نشان می‌دهند ۸۰ درصد آگاهی‌های بهداشتی مردم از طریق صداوسیماست.

با وجود عملکرد نسبی صداوسیما در آموزش مسائل سلامت به عموم مردم برخی از اخبار پزشکی و سلامت این رسانه قدیمی باید مورد تجدیدنظر قرار گیرد. نگاه تجاری صداوسیما به مقوله سلامت، همچنان وجود دارد دعوت از استادان و کارشناسان غیرمرتبط، زمان کوتاه همکاری‌ها و پخش برنامه‌هایی که مخل سلامت است از آن موارد است؛ البته گفتنی است در سال‌های اخیر اقدامات بسیار مفیدی در این ارتباط صورت گرفته و اکنون ۶۰ درصد تبلیغات رایگان تلویزیون با محوریت سلامت است.

حتی تبلیغات مواد غذای مفید که محتوای پیام تبلیغ نشاط‌آور و خنده‌دار باشد نیز با تخفیف بیشتری پخش می‌شود. از سوی دیگر وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی طی چند سال اخیر بیش از ۱۰۰ تیزر انیمیشن با مضامین ارتقای فرهنگ سلامت تولید کرده که از سیمای جمهوری اسلامی پخش شده است. همچنین با ایجاد نگرش مثبت برای اصحاب رسانه، خبرنگاران و روزنامه‌نگاران مشارکت آنان در برنامه‌های سلامت جلب شده و در نتیجه اخبار و مطالب آموزشی مطبوعات و خبرگزاری‌ها در این زمینه افزایش یافته است.

● سلامت و محل کار

توسعه برنامه‌های آموزش سلامت در جامعه و محیط‌های کاری می‌تواند در پیشرفت و ارتقای سلامت و کاهش تقاضا و هزینه‌های خدمات درمانی بسیار موثر باشد. ارزیابی در زمینه استفاده از برنامه‌های آموزش سلامت در محیط‌های کاری نشان داده آموزش سلامت در محل کار، موجب صرفه‌جویی در هزینه‌های بهداشتی تا ۳ برابر شده است. توسعه آموزش سلامت در محل کار برای همه کارمندان و کارگران کشور نیز نیازمند توسعه و تقویت ساختار آموزش سلامت در بخش سلامت است.

● ۲ دیدگاه

در دیدگاه سنتی، آموزش سلامت عاملی است که رفتارهای مخاطره‌آمیز افراد را تغییر می‌دهد که این تعریف نشان می‌دهد آموزش سلامت بیشتر به پیشگیری در امر سلامت توجه دارد. ارائه اطلاعات پزشکی در زمینه بیماری‌ها یا آموزش در زمینه آثار سوءاستعمال دخانیات یا استفاده زیاد از نمک در مواد غذایی و کمی تحرک فیزیکی، نمونه‌هایی از این نوع آموزش محسوب می‌شوند؛ البته در این زمینه، انتقادهایی وجود دارد. این که چنین تعریفی موجب می‌شود آموزش سلامت توسط دست‌اندرکاران تولید مواد دارویی و خدمات پزشکی محدود شود، چراکه با ایجاد جمعیتی سالم که باعث کاهش تقاضا برای امور درمانی و کلینیکی خواهدشد، موقعیت آنها به خطر می‌افتد.

توسعه برنامه‌های آموزش سلامت در جامعه و محیط‌های کاری می‌تواند در پیشرفت و ارتقای سلامت و کاهش تقاضا و هزینه‌های خدمات درمانی بسیار موثر باشدپیشرفت‌هایی که در دهه گذشته در زمینه تعریف مفهوم ارتقای سلامت از سوی متخصصان انجام شده، دیدگاه جدیدی را در ارتباط با نقش آموزش سلامت به عنوان بخش مرکزی و اساسی جنبش‌های نوین سلامت عمومی به وجود آورده است.

در نظریه نوین سلامت عمومی، تاثیر محیط اجتماعی، اقتصادی و انسانی بر سلامت بسیار مهم است. براساس چنین دیدگاهی آموزش سلامت باید سطح آگاهی‌های عمومی در مورد تاثیر محیط اقتصادی، اجتماعی و انسانی بر سلامت یا عدم سلامت و نیز نابرابری در توزیع منابع سلامت را بالا ببرد. همچنین آموزش سلامت با بالا بردن سطح دانش و مهارت‌های افراد باید به آنها کمک کند تا در مورد سلامت خود و خانواده و جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنند، قادر به تصمیم‌گیری شوند.

● رسانه‌ها و سلامت

رسالت دیگر آموزش سلامت، برنامه‌ریزی و استفاده بهینه از رسانه‌های ارتباط جمعی برای ارتقای سلامت است. رسانه‌های گروهی در بالا بردن سطح اطلاعات و آگاهی‌های مردم در یافتن خدمات بهداشتی موثر و مناسب و استفاده از آنها نقش بسیار مهمی ایفا می‌کنند. حمایت رسانه‌ها به عنوان یک راهبرد ارتقای سلامت محسوب می‌شود. در واقع رسانه‌های گروهی می‌توانند در زمینه ارائه اطلاعات و آگاهی در مورد سلامت به جامعه بویژه در زمینه‌های ارتقای سلامت، پیشگیری، آموزش در زمینه عوامل مخاطره‌آمیز و اطلاعات در زمینه مواد مخدر مشارکت کنند.

رسانه‌های گروهی همچنین می‌توانند روی رفتارها و عادت‌های بهداشتی افراد، استفاده از خدمات بهداشتی و درمانی، فعالیت‌های حفاظت از سلامت و سیاست‌های حامی سلامت و بهداشت جامعه تاثیرگذار باشند. تحقق تمامی این آرمان‌ها نیازمند توجه جدی به آموزش سلامت در ساختار بخش سلامت کشور است.

از سوی دیگر، گستردگی رسانه‌های جمعی، ایجاد و انتقال جریان نامحدودی از اطلاعات را در جامعه امروز موجب شده است. این اشباع رسانه‌ای، نگرانی‌های خاصی را درخصوص مسائل مربوط به سلامت پدید آورده است. رویارویی با رفتارهای پرخطر در رسانه‌های جمعی مانند تلویزیون، سینما، بازی‌های رایانه‌ای، اینترنت و... خطری جدی برای سلامت کودکان و نوجوانان به شمار می‌رود و تاثیر رسانه‌ها بر سلامت نوجوانان در زمینه تغذیه، دخانیات، خشونت و فشارهای روانی همچنان مورد بحث است. رسانه‌ها بیشترین فرصت و زمان را برای شکل‌دهی به عقاید و رفتارهای جوانان در اختیار دارند و جایگزین والدین و مربیان به عنوان مربی و منبع اولیه اطلاعات درباره دنیا و چگونگی رفتار افراد در آن شده‌اند. با توجه به بالا بودن قدرت انتشار رسانه‌ها و خطرات احتمالی انتقال اطلاعات غیردقیق یا حذف اطلاعات حیاتی، همکاری بیشتر و موثرتر جوامع بهداشتی و رسانه‌های جمعی امری ضروری است.

● در ابتدای راه

اگر خواهان جامعه‌ای سالم هستیم، باید به آموزش که سرمنشأ پیشگیری است بیشتر اهمیت دهیم و با انتخاب راهی کم هزینه، سلامت جامعه خود را تضمین کنیم.

مساله آموزش و فرهنگ سلامت نیازمند انسجام و انطباق با موازین علمی متناسب با بستر فرهنگی و سنتی جامعه است که در قالب برنامه‌های فراگیر و نه موارد محدود و معدود طراحی و اجرا شود.آموزش و پرورش به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل موثر در آموزش سلامت شناخته می‌شود. از آنجایی که دانش‌آموزان و اولیای آنها و کارکنان مدارس، بخش قابل توجهی از جمعیت کشور را در برمی گیرند، از این رو آموزش اطلاعات صحیح مربوط به سلامت به حدود ۱۴ میلیون دانش آموز و یک میلیون معلم، تاثیر چشمگیری بر سلامت جامعه خواهد داشت.

سازمان صداوسیما نیز از جمله مراکزی است که بویژه در سال‌های اخیر سهم آن در فرهنگ‌سازی در عرصه سلامت بیشتر مورد توجه قرار گرفته، اما همچنان راه زیادی تا رسیدن به نقطه مطلوب باقی‌مانده است.

چندین وب سایت اختصاصی، اطلاع‌رسانی در زمینه سلامت را به عهده دارند و آموزش فرهنگ سلامت از این طریق رو به افزایش است. از طرفی فعالیت‌های چاپی و انتشاراتی در زمینه سلامت همچنان رو به افزایش است. هر ساله هزاران پوستر، میلیون‌ها بروشور و پمفلت در سراسر کشور چاپ و توزیع می‌شود و شمار نشریاتی که به بحث سلامت می‌پردازند یا اساسا به موضوع سلامت اختصاص دارند در حال افزایش است. این مساله نشان از توجه بیش از پیش به آموزش سلامت دارد.

اما علی‌رغم فعالیت‌های مراکز متعدد در زمینه آموزش سلامت، این حوزه به عنوان یکی از نقاط مهم و اثرگذار و در عین حال نیازمند به اصلاح و تکمیل در نگرش‌ها و کارکردها شناخته می‌شود. چراکه بروندادهای آن یعنی رفتار بهداشتی و درمانی جامعه منطبق بر الگوهای علمی نیست.

در این میان وجود نگره‌ها و آموزه‌های منسجم و متناسب با پس زمینه‌های فرهنگی و سنتی جامعه دارای اثرگذاری بالایی در جهت دادن به رفتارهای بهداشتی درمانی جامعه است. از علائم ناکافی بودن و عدم انسجام در آموزش‌ها می‌توان به دوگانگی در نگاه و رفتار مراکز علمی با سیاستگذاری‌ها در امر مصرف و تبلیغات کالاهای غذایی مثل روغن‌های نباتی، تنقلات و... اشاره کرد که نیازمند بازنگری و اصلاح است. باید قبول کنیم در آموزش سلامت هنوز در ابتدای راه هستیم.

علی اخوان بهبهانی