تبیین نقش مشاوره پیشگیرانه سلامت روان در ارتقاء شاخص های کیفیت زندگی خانوادگی

کیفیت زندگی از ابتدای دهه حاضر جایگزین شاخص های کمی تر و اقتصادی تر سنجش رفاه و خوشبختی ملل در محافل علمی و بین المللی گردیده است

● چکیده

کیفیت زندگی از ابتدای دهه حاضر جایگزین شاخص‌های کمی تر و اقتصادی تر سنجش رفاه و خوشبختی ملل در محافل علمی و بین المللی گردیده است. تاکید بر ارتقاء همه جانبه کیفیت زندگی در اسناد بالادستی ملی و بین المللی نظیر قانون اساسی، سند چشم انداز، برنامه توسعه و سند توسعه هزاره سازمان ملل از یکسو و تاثر جوامع مختلف بویژه جامعه ما از پیامدهای جهانی شدن و سرعت روز افزون تغییرات شتابان از دیگرسو، ضرورت توجه بنیادین و برنامه ریزی استراتژیک برای ارتقاء موزون و متعادل شاخص های کیفیت زندگی در گستره کشور را اجتناب ناپذیر نموده است.

پیامدهای متنوع و متعدد روانی جوامع در حال گذار در جهان درحال تغییر و ضرورت و اهمیت تطبیق و تطابق شهروندان و خانواده ها با این تغییرات در عین حفظ هویت اصیل و اصالت هویتی خویش نیز از جمله مسائل مهم سازنده و تاثیرگذار بر مفهوم کیفیت زندگی بعنوان یک کیفیت عاطفی-روانی-اجتماعی می باشد. مشاوره خانواده از جمله خدمات موثر در پیشگیری از اوج‌گیری پیامدهای ناگوار روانی دوران گذار و ارتقاگر شاخص‌های روانی- عاطفی کیفیت زندگی خانوادگی می باشد. در نگاه و نگرش سیستمی به خانواده، مشاوره پیشگیرانه سلامت روان می تواند با تسهیل و تسریع پیشگیری و تقلیل پیامدهای روانی تهدیدگر سلامت روان، زمینه ارتقاء کیفیت روانی و عاطفی زندگی و گذر کم عارضه از دوران گذار را فرآهم آورد. نگارنده مقاله حاضر با واکاوی این موضوع در پی بدست دادن راه‌حل‌هایی برای بیشینه‌سازی تاثیرات خدمات تخصصی مشاوره خانواده در ارتقاء شاخص‌های کیفیت زندگی خانوادگی می‌باشد.

واژه های کلیدی: مشاوره پیشگیرانه، کیفیت زندگی، سلامت روان

بررسی تاریخچه مطالعه توسعه در جوامع مختلف و محافل علمی، بیانگر وجود اختلاف نظر در تعریف شاخصی جامع و مانع برای سنجش اهداف و پیامدهای فردی و خانوادگی توسعه جوامع مختلف می باشد. تولید ناخالص ملی و رشد اقتصادی تا دهه ها بعنوان مهمترین شاخص های نمایانگر ثروت و رفاه عمومی مورد نظر مطالعه گران عرصه توسعه و اقتصاد بود. پس از گذشت سالیانی مدید اما مشخص گردید که این دو شاخص مبین و ترسیمگر واقعی و آینه تمام نمای وضعیت اقتصادی-معیشتی-رفاهی و سلامتی شهروندان و خانواده های یک جامعه نبوده و قادر به توصیف و توضیح کامل رشد همه جانبه و در همه ابعاد بصورت توامان نیستند. اخیرا اما مفهوم کیفیت زندگی بعنوان یکی از اهداف و نتایج مورد انتظار از توسعه جوامع، مورد توجه قرار گرفته است. کیفیت زندگی که به نوعی بیانگر میزان رضایت اعضاء خانواده از زندگی نیز قلمداد می گردد دارای وجوه و جوانب مختلف بوده و به عوامل مختلفی نیز بستگی دارد.

از جمله سطوح و ابعاد کیفیت زندگی می توان به کیفیت روانی-عاطفی زندگی و یا کیفیت زندگی روانی و عاطفی اشاره نمود. این بعد از کیفیت زندگی در مفهوم و شاخص بهداشت و سلامت روان انعکاس یافته است. به عبارت دیگر کیفیت وضعیت روانی-عاطفی تک تک اعضاء خانواده و کیفیت فضا و اتمسفر روانی-عاطفی کلی حاکم بر خانواده را بعنوان یکی از وجوه مهم کیفیت زندگی در کنار سایر ابعاد آن می توان برشمرد. به گونه ایی که در صورت قرار داشتن سایر ابعاد کیفیت زندگی از جمله رفاه مادی و سلامت جسمی در سطحی قابل قبول، بدون وجود سطح قابل قبولی از بهداشت و به تبع آن سلامت روان نمی توان کیفیت زندگی را در حد مطلوبی قلمداد نمود. سرعت تغییرات در دنیای امروز و بروز بحران تطابق و تطبیق با این شرایط از یکسو و تعدد و افزایش فراوانی عوامل نوظهور تهدیدگر سلامت روان از دیگرسو، ضرورت چاره اندیشی برای حفظ و ارتقاء بهداشت و سلامت روان بعنوان یکی از مهمترین شاخص های کیفیت زندگی را بیش از پیش اجتناب ناپذیر نموده است. مشاوره خانواده از جمله رشته های یاورانه تخصصی است که با توجه به ماهیت عملکردی مبتنی بر ایجاد یک رابطه حسنه متقابل از ظرفیت های ارزنده ایی برای حفظ و ارتقاء بهداشت و سلامت روان در درون خانواده ها برخوردار است.

در یک نگرش سیستمی تاثر روانی و عاطفی یکی از اعضاء خانواده می تواند میانگین روانی-عاطفی کل خانواده را متاثر سازد. عموما خدمات مشاوره با یک نگاه راه حل مدار و پس از بروز و ظهور مسائل روانی-عاطفی در افراد و خانواده ها به جریان افتاده و آغاز می گردد. حال آنکه اخیر ارائه مشاوره های پیشگیرانه قبل از رسیدن افراد و خانواده ها به نقطه آغازین مسائل روانی-عاطفی، با نگرشی مبتنی بر پیشگیری از بروز مسائل، اولویت بیشتری یافته است.

به عبارت دیگر، در یک نگرش سیستمی بروز نشانه های مسائل روانی-عاطفی در پاسخ به ضعف و افول تعادل روانی-عاطفی سیستم خانواده آغاز گردیده و نشانگر آغاز یک اختلال کارکرد طبیعی خانواده و روندی منتهی به آسیب روانی-عاطفی می باشد. در حقیقت تکمیل و بروز یک اختلال روانی-عاطفی محصول و ماحصل کنار هم قرار گرفتن مجموعه ایی از عوامل بوده که مشاوره پیشگیرانه سلامت روان ضمن آگاهی بخشی به مراجعین و خانواده ها می تواند از این استقرار عوامل در کنار هم پیشگیری نموده یا آنرا به تاخیر انداخته و بدین ترتیب مانع کفایت عوامل گردیده و بروز عارضه روانی یا عاطفی متوقف گردد.

این مقاله با واکاوی مفاهیم مربوطه و توضیح روابط احتمالی در پی بدست دادن زمینه ایی برای انجام تحقیقاتی در زمینه تاثیر و تبیین مشاوره پیشگیرانه و نقش آن در ارتقاء کیفیت زندگی خانوادگی می باشد. با انجام این تحقیقات در صورت تائید این نقش و تاثیر می تواند پارادایم پیشگیرانه را در دنیای مشاوره خانواده تقویت نموده و با تغییر رویکرد غالب از درمان محوری به اصالت پیشگیری و انجام تحقیقات در این زمینه موجب توسعه دانش و تجارب پیشگیرانه در این زمینه گردیده و از بروز بسیاری از عوارض و اختلالات روانی-عاطفی پیشگیری بعمل آمده و پیامدهای مختلفی از جمله کاهش هزینه ها و رشد شاخص های کیفیت زندگی را بدنبال داشته باشد.

بخشی از کیفیت زندگی مربوط به سلامت روان بوده که قرار داشتن آن در محدوده قابل قبول و طبیعی منوط به وجود سطح نصابی از بهداشت روانی می باشد. بعبارت دیگر کیفیت زندگی شامل زیرساختارهای چندگانه ایی بوده که بهداشت و به تبع آن سلامت روان از جمله بخش های مهم آن می باشد به گونه ایی که فقدان این بخش در صورت تامین و جود سایرابعاد و شاخص ها، کیفیت زندگی قابل قبولی را بدست نخواهد داد. بهداشت و سلامت روان در معرض تهدیدهای متعدد درونی و بیرونی بوده و آسیب پذیری بهداشت و سلامت روان در افراد مختلف متاثر از تفاوت های فردی و فرهنگی می باشد.از جمله مفاهیم دخیل در توضیح این مطلب تاب آوری روانی بوده که متاثر از خصایص جسمی-روانی و خلقی-عاطفی در افراد مختلف، متفاوت بوده و زمینه آسیب پذیری روانی افراد در موقعیت های مختلف را ترسیم خواهد نمود.

کیفیت زندگی مفهومی جامع است که برخلاف تک بعدی و محدودیت های شاخص های حاکم قبل از آن نظیر تولید ناخالص ملی، سرانه درآمد ملی و رشد اقتصادی-که شاخص هایی عمدتا کمی بودند-بیانگر میانگین کیفیت زندگی فرد در ازاء موقعیت، داشته ها و شرایط پیرامونی وی می باشد. این کیفیت از اجزاء و عناصر مختلفی تشکیل یافته که وضعیت های روانی فرد در شرایط مختلف و میزان ثبات و تاب آوری روانی از جمله عوامل نشانگر بخش روانی کیفیت زندگی یا کیفیت روانی زندگی فرد می باشد.

مشاوره بعنوان خدمتی تخصصی از سوی افرادی متخصص، دانش آموخته و واجد تجارب مربوطه، از جمله راه های موثر حفظ و ارتقاء بهداشت و سلامت روانی و به تبع آن کیفیت روانی و میانگین کیفیت زندگی افراد می باشد. ارائه مشاوره با رویکرد پیشگیرانه به افراد سالم و بویژه با یک نگرش سیستمی در خانواده و گروه ها زمینه پیشگیری از بسیاری نابسامانی های رفتاری-روانیعاطفی را فراهم تواند نمود.

● نتیجه گیری

مبتنی بر موارد مطروحه به این نکته محوری می توان رهنمون گردید که مشاوره به طور عام و مشاوره پیشگیرانه بطور خاص می تواند کیفیت زندگی را در جهت حفظ و ارتقاء متاثر ساخته و با پیشگیری از افول بخش روانی کیفیت زندگی و یا کیفیت روانی زندگی، زمینه حفظ انسجام و ارتقاء کیفیت زندگی را فراهم نموده و از این رهاورد مطبوعیت روانی زندگی روزانه را فراهم آورد. به عبارت دیگر حفظ مداوم سلامت روان در گرو حفظ بهداشت روان و حفظ بهداشت روان نیازمند و مستلزم داشتن سطح نصابی از آگاهی پویا در تعامل متقابل با محیط پیرامون بوده که این آگاهی پویای متقابل با محیط از طریق مشاوره پیشگیرانه سلامت روان قابل تامین می باشد.

مشاوره پیشگیرانه سلامت روان در حقیقت مبتنی بر روابطه حسنه متقابل مشاوره ایی و توجه مثبت نامشروط، بستری را فراهم می نماید که فرد در یک تعامل پویای متقابل با خود و محیطش قرار گرفته که زمینه درک آگاهانه خویش در حالات و شرایط مختلف را بدست می آورد. این عامل مانع از افول بهداشت روان و تبع آن میانگین سطح سلامت روان در تکانش های احساسی-هیجانی متعارف زندگی روزانه امروزین می گردد. کیفیت روانی زندگی یا کیفیت زندگی روانی افراد نیز در تعامل متقابل هم افزا با بخش غیر روانی می تواند کیفیت مجموع را متاثر ساخته و مانع از افول آن گردد. به عبارت دیگر یک سطح معین و ثابت از کیفیت زندگی برای همگان تعریف نمی گردد بلکه با توجه به وضعیت خاص هر یک از افراد و امکانات در دسترس محیطی فعلی وی برای سازگاری و تداوم بدون تنش حیات، کیفیتی به وی تعلق می گیرد که حتی در صورت برخورداری نسبتا کامل از بخش غیر روانی در صورت فقدان احساس مطبوعیت روانی که تلفیقی از رضایت خاطر و ادراک مثبت محیطی از خود و کارکرد محیطی فرد می باشد، فرد علیرغم دسترسی به ملزومات مادی، رفاهی و معیشتی زندگی، کیفیت قابل قبول و رضایت برانگیزی از زندگی را درک نتواند نمود. بنابراین مشاوره پیشگیرانه سلامت روان بعنوان خدمتی نوین و تخصصی در رشته مشاوره به کلیه شهروندان می تواند در شرایط شتابان و تغییرآلود زندگی معاصر امروزین زمینه خودتوانمندسازی روانی را برای وی فراهم نموده و در یک نگرش سیستمی این خودتوانمندسازی شخصی در بطن و بستر خانواده می تواند به یک خودتوانمندسازی خانوادگی بدل گردیده و بعنوان عاملی بازدارنده مانع افول بهداشت و سلامت روان و به تبع آن کیفیت زندگی روانی و نهایتا کیفیت مجموع زندگی گردد.

مشاوره پیشگیرانه سلامت روان در یک نگاه استراتژیک نیز می تواند در کالبد نظام سلامت و سیستم ارجاع با یک پوشش بیمه ایی فراگیر تعریف گردیده و زمینه بهره مندی و برخورداری یکایک شهروندان از پیامدهای مثبت آن در تامین سلامت روان عمومی جامعه فراهم گردد. تحقق این امر البته در گرو تقویت فرهنگ سازی برای مراجعه به مشاور و دریافت خدمات تخصصی مشاوره در سطح جامعه می باشد. بویژه تقویت نگرش مراجعه شهروندان سالم به مشاور با نگاه پیشگیرانه در جامعه ایی که عمدتا درمان باور است و مراجعه به مشاور را فقط برای انسانهای دچار مسائل روانی روا می دارد از اهمیت و جایگاه ویژه ایی برخوردار می باشد.

● پیشنهادات کاربردی

۱-خلق فرصت های مختلف آموزشی برای معرفی دقیق، جامع و اصولی رشته مشاوره با رویکرد پیشگیرانه

۲-تعریف جایگاه مشاوره در کالبد نظام سلامت در قالب نظام ارجاع و پوشش بیمه ایی

۳-تسهیل دسترسی عمومی به خدمات تخصصی مشاوره پیشگیرانه سلامت روان

۴-توسعه بهره برداری از دنیای مجازی برای معرفی رشته و خدمات تخصصی مشاوره

۵-اتخاذ رویکرد جامعه محور در بحث ارائه مشاوره پیشگیرانه سلامت روان

۶-تبیین عمومی ارزشمندی مراجعه به مشاور با نگاه پیشگیرانه بویژه برای شهروندان سالم و فرهنگ سازی از این طریق

۷-موردیابی متمرکز و غیر متمرکز از طریق غربالگری نهادهای متولی کنترل و مدیریت بهداشت روان جوانان و نوجوانان

۸-استفاده بهینه از ظرفیت های رسانه ها برای معرفی رشته مشاوره

۹-تشکیل سمینارهای کاربردی محلی و منطقه ایی و بین المللی برای تبادل دانش و تجارب مرتبط

یحیی بازیاری زاده

دانشجوی کارشناسی ارشد مشاوره خانواده

منابع

۱- رابرت کی کانی(۲۰۰۴) اسماعیلی احسان(۱۳۹۱) مشاوره پیشگیرانه(کمک به توانمند شدن افراد در سیستم ها و موقعیت ها) چاپ اول، تهران، انتشارات ارجمند

۲- بهاری فرشاد(۱۳۸۸) دیدگاه اکوسیستمی راه حل مدار، چاپ اول، تهران، انتشارات تزکیه

۳- لازاروس آرنولد، لازاروس کلیفورد(۱۹۹۷)حفظ سلامت روان، صالحی کلاهی پری، بذرافشان مهین(۱۳۸۸)، چاپ اول، تهران، انتشارات فرامتن

۴-باتلر دونالد(۲۰۰۷) راهنمای سلامت روان، قراچه داغی مهدی(۱۳۸۷) چاپ دوم، تهران، انتشارات البرز

۵-عرب گل فریبا(۱۳۹۰)سلامت روانی و اختلالات روانپزشکی در کودکان و نوجوانان، چاپ اول، تهران، انتشارات قطره

۶-استریت ادی(۱۹۹۴) مشاوره خانواده نظر و عمل در نگرش سیستمی، تبریزی مصطفی، علوی نیا علی(۱۳۸۷)چاپ ششم، تهران، انتشارات فراروان

۷- خدایاری فرد محمد(۱۳۸۷) مشاوره(مبانی روانشناختی)چاپ دوم، تهران، انتشارات یسطرون

۸-کاویانی حسین، نوری زاده مریم،پورناصح مهرانگیز، قدس میرحیدری سیمین(۱۳۸۱) جایگاه مشاوران مدارس و موانع مشاوره، تازه های علوم شناختی، سال چهار، شماره ۱، ص۷۴-۶۷

۹- جعفری فروغ، زهراکار کیانوش(۱۳۹۰) مشاوره خانواده (مفاهیم، تاریخچه، فرایند و نظریه ها) چاپ اول، تهران، انتشارات ارسباران

۱۰-دژکام محمد رضا(۱۳۹۱) مشاوره روانشناسی خانواده(راهنمای کاربردی مباحث عمده در روانشناسی و مشاوره خانواده به زبان ساده برای همه) چاپ اول، تهران، انتشارات ذهن آویز