تأملی بر سطوح سه گانه آرمانی, رسمی و تجربه شده برنامه درسی دوره كاردانی تربیت معلم

فعالیت تدریس به مثابه كانون اقدامات آموزش و تربیتی در بردارنده مجموعه ای از توانایی ها و صلاحیت هاست و مراكز تربیت معلم به منظور آماده سازی معلمان در این زمینه تأسیس شده اند

● شكاف‌هایی كه هنوز پر نشده

فعالیت تدریس به مثابه كانون اقدامات آموزش و تربیتی در بردارنده مجموعه‌ای از توانایی‌ها و صلاحیت‌هاست و مراكز تربیت معلم به منظور آماده‌سازی معلمان در این زمینه تأسیس شده‌اند. این پژوهش به جست‌وجوی توانایی‌های بنیادی تدریس (كه برای همه معلمان و در همه كلاس‌های درس ضرورت دارند) می‌پردازد و پس از تعیین مجموعه توانایی‌های بنیادی تدریس به منظور پرورشی فراگیرندگانی متناسب با جهان در حال دگرگونی، چهار كتاب تربیتی مشترك در كلیه رشته‌های دوره كاردانی تربیت معلم (كلیات روش‌ها و فنون تدریس، روان‌شناسی تربیتی، تولید و كاربرد مواد آموزشی و شیوه‌های ارزش‌یابی از آموخته‌های دانش‌آموزان) را بررسی می‌كند. هدف از این بررسی، روشن كردن این نكته است كه در محتوای كتاب‌های مذكور تا چه اندازه به توانایی‌های بنیادی تدریس توجه شده است.

در مرحله بعد، عملكرد تدریس آن دسته از فارغ‌التحصیلان دوره تربیت معلم كه از كتاب‌های مذكور استفاده كرده‌اند، مورد بررسی قرار گرفته و با بهره‌گیری از سه ابزار گردآوری داده‌ها (پرسش‌نامه دبیران، پرسش‌نامه دانش‌آموزان و فرم مشاهده كلاس درس) اندازه‌گیری شده است.

این پژوهش نشان می‌دهد كه كتب تربیتی، تنها به بخشی ناچیزی از توانایی‌های بنیادی تدریس اشاره‌هایی گذرا داشته‌اند و از بخش اعظم این توانایی‌ها غفلت كرده‌اند. همچنین، بررسی عملكرد تدریس فارغ‌التحصیلان دوره تربیت معلم نشان می‌دهد كه ایشان در مؤلفه‌های مهم تدریس عملكردی ضعیف داشته‌اند و توانایی‌های بنیادی تدریس به دلیل ضعف برنامه درسی مدون و سایر شرایط آموزشی مدارس در كلاس‌های درس به مرحله اجرا در نیامده‌اند. علاوه بر این، سابقه تدریس دبیران بر عملكرد آنان تأثیری منفی دارد و با افزایش سنوات تدریس، عملكرد ضعیف‌تری از ایشان مشاهده شده است.

یاددادن و یادگرفتن دو فعالیت متقابل‌اند كه ریشه در تاریخ آفرینش بشر دارند و تمدن انسانی مدیون ایجاد موفقیت‌آمیز این رابطه تعاملی بین یاددهنده و یادگیرندگان است. این رابطه تعاملی وقتی كه در موقعیت‌های سازمان یافته و بین معلم و دانش‌آموزان برقرار می‌شود، تدریس نام می‌گیرد و عبارت از "مجموعه فعالیت‌هایی است كه توسط معلم به منظور تسهیل یا هدایت یادگیری در یادگیرندگان به انجام می‌رسد." نظر به نقش مهم و سرنوشت‌ساز معلم در تدارك شرایط مساعد برای تحقق یادگیری در یادگیرندگان، تأسیس دوره‌های تربیت معلم از دیرباز مورد توجه نظام‌های آموزشی بوده است.

در دوره‌های تربیت معلم تلاش بر آن است كه معلمان آینده به اطلاعات و معلومات لازم برای انتقال به نسل‌های آینده مجهز گردند. مهارت‌های لازم برای ایجاد تعامل ثمربخشی با یادگیرندگان را كسب كنند و به نگرش‌ها و باورهای ضروری در زمینه حرفه معلمی دست یابند. این سه ضرورت از دلایل بنیادی تأسیس دوره‌های تربیت معلم بوده و هست و به‌رغم پیدایش پایانه‌های اطلاع‌رسانی و نظام‌های ارتباطی پیش‌رفته كه می‌توانند اطلاعات و معلومات را در زمانی اندك در اختیار معلمان شاغل قرار دهند، به دلیل عدم امكان تدارك مهارت‌های لازم و نگرش‌های بنیادی معلمی به جز از طریق شركت در دوره‌های قبل از خدمت، هنوز هم برگزاری دوره‌های تربیت معلم از ضرورت و قطعیت برخوردار است و هیچ نظام آموزشی نمی‌تواند خود را از برگزاری، تجهیز و تقویت دوره‌های تربیت معلم بی‌نیاز بداند.

سؤالاتی كه بلافاصله پس از اثبات ضرورت وجود نظام تربیت معلم مطرح می‌شود، این است كه آیا این نظام آن‌گونه كه باید و شاید وظایف و كاركردهای مورد انتظار خویش را در قبال جامعه انجام می‌دهد و آیا بین آنچه باید انجام بدهد و آنچه رسماً ادعای انجام آن را (در متون درسی و آیین‌نامه‌ها و ضوابط اجرایی) دارد و آن‌چه در نهایت انجام می‌دهد (عملكرد فارغ‌التحصیلان تربیت معلم در كلاس‌های درس) هماهنگی و هم‌خوانی برقرار است؟ طبیعی است كه اگر گام اول به طور منطقی و اصولی برداشته نشود، راه برای برداشتن گام‌های بعدی هموار نخواهد شد، اما اگر گام نخست نیز مطابق با اصول باشد، باید گام‌های بعدی را نیز به درستی برداشت تا نتیجه مورد نظر حاصل آید.

الف) برنامه درسی آرمانی مهارت‌های ضروری تدریس

در دوره تربیت معلم تلاش بر آن است كه معلمان آینده به اطلاعات، توانایی‌ها و مهارت‌ها و نیز نگرش‌های ضروری برای انجام وظیفه خطیر تدریس مجهز شوند. در این بررسی، آن دسته از توانایی‌ها و مهارت‌های تدریس كه به موضوع یا مقطع تحصیلی خاصی منحصر نمی‌شوند، مد نظر قرار گرفته و سعی شده است مشخص گردد كه با توجه به تغییر و تحولات تكنولوژیكی و الزامات زندگی در دوران انفجار اطلاعات و روبه‌رویی با نیازمندی‌های روزافزون و متنوع، معلمان باید از چه توانایی‌ها و مهارت‌هایی در فرایند تدریس خویش در كلاس‌های درس برخوردار باشند. در پاسخ به این نیاز باید به جای بالا بردن سطح محفوظات افراد و وادار كردن شاگردان به حفظ مطالب و تكرار مو به موی سخنان معلم كه درك روشنی از مفاهیم، اصول و قوانین در ذهن شاگردان به وجود نمی‌آورد باید تلاش كرد شاگردان به برداشت و درك صمیمی از آموزش برسند و خود به یادگیرندگانی مستقل تبدیل شوند. به همین دلیل، باید روش تدریس و آموزش را متحول ساخت و آموزش را بر تفكر و تحقیق بنا كرد.

این نكته، یعنی بنا كردن آموزش بر تفكر و تحقیق، در شرایط كنونی به دلیل انفجار اطلاعات و كمبود فرصت معلمان برای كسب كلیه اطلاعات لازم در حوزه تخصصی خویش اهمیتی مضاعف دارد. در چنین زمینه‌ای دیگر لازم نیست محافل آموزشی به منزله مخزن دانش و استادان به مثابه سخنران و انتقال دهنده اطلاعات، خدمت كنند. هم‌چنین، بسیار مهم و لازم است كه شاگردان مهارت خود را در تفكر و استدلال افزایش دهند، اطلاعات موجود را پردازش كنند و آن‌ها را به كار برند.

بنابراین در دوران كنونی وظیفه معلمان در فرایند آموزش، تنها استقلال واقعیت‌های علمی نیست، آن‌ها باید موقعیت مطلوب یادگیری را فراهم كنند، چگونه اندیشیدن و چگونه آموختن را به شاگردان بیاموزند. اگر روش آموختن را به آن‌ها یاد بدهند، شاگردان خود خواهند آموخت. شاگردان برای اقدام به آموختن باید به تفكر مستقل عادت كنند. واداشتن شاگردان به تفكر و اندیشه، اصلی‌ترین كار معلمان به‌شمار می‌رود و معلم كارآمد كسی است كه یادگیرندگان را با مسائلی روبه‌رو می‌سازد و برای حل مسائل مطرح شده، آنان را به اندیشیدن وادار سازد.

در همین راستا برای تعیین توانایی‌های تدریس مورد نظر، جست‌وجوی گسترده‌ای در متون تخصصی حوزه تدرس به عمل آمد و مجموعه‌ای از مؤلفه‌های مهم جریان تدرس مشتمل بر ۷۸ مؤلفه تهیه شده و در اختیار صاحب‌نظران حوزه تدریس كه مدرسان دروس روش‌ها و فنون تدریس در ۱۳ دانشكده و گروه علوم تربیتی دانشگاه‌های دولتی ایران در سال ۸۰ بودند قرار گرفت. از پرسش‌نامه‌های ارسالی تعداد ۲۳ پرسش‌نامه به طور كامل بازگشت داده شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. پس از تحلیل یافته‌های پرسش‌نامه‌های اعاده شده به تعداد ۳۰ مؤلفه‌ با احراز شرط كسب ۳/۲ یا بالاتر نظریات موافق در گزینه‌های خیلی زیاد و زیاد، به عنوان توانایی‌های ضروری تدریس برگزیده شد و در چهار مقوله كلی توانایی‌های جلب و حفظ توجه، ارائه درس، ارزش‌یابی و كلاس‌داری عرضه شدند.

ب) برنامه درسی رسمی (مدون) مهارت‌های ضروری تدریس

در دومین مرحله از پژوهش، محتوای دروس تربیتی عمومی دوره تربیت معلم كه عهده‌دار تجهیز و آماده‌سازی معلمان آینده محسوب می‌شود، با ملاك به دست ‌آمده از نظریات متخصصان حوزه تدریس مورد سنجش قرار گرفته است. در این زمینه مبنای تحلیل عبارت است از چهار كتاب تربیتی مشترك بین كلیه رشته‌ها - یعنی كتاب‌های كلیات روش‌ها و متون تدریس، روان‌شناسی تربیتی، تولید و كاربرد مواد آموزشی و شیوه‌های ارزش‌یابی از آموخته‌های دانش‌آموزان البته كتاب‌های دیگری نیز در دوره تربیت معلم به فراگیری مهارت‌های تدریس كمك می‌كنند ولی آن‌ها یا در همه رشته‌ها مشترك نیستند یا این كه به میزان چهار كتاب ذكر شده با موضوع پژوهش ارتباط مستقیم ندارند. برای تحلیل برنامه درسی مدون، ابتدا یك نسخه از چاپ ۱۳۷۶ كتاب‌های مذكور تهیه شد و سپس از طریق تحلیل محتوای دقیق هر كتاب، نكات یا مضامین هم‌خوان با سیاهه تحلیل (كه حاصل مرحله قبلی است) مشخص شد و مورد بررسی قرار گرفت. علت انتخاب سال ۷۶ نیز این نكته بوده است كه دبیران فارغ‌التحصیل مراكز تربیت معلم كه دارای حداقل یك سال سابقه بوده و در سال ۱۳۸۰ در مدارس راهنمایی تحصیلی به خدمت اشتغال داشته‌اند، جامعه آماری پژوهش حاضر را تشكیل داد و طبیعتاً از كتاب‌های چاپ سال ۷۶ استفاده كرده‌اند.

با توجه به آن‌چه در كتاب‌های تحلیل شده درباره توانایی‌های عمومی تدریس مورد اشاره قرار گرفته است، برخی از مؤلفه‌ها بین یك تا ۵ بار به طور مستقیم و غیرمستقیم ذكر شده و یا به معلمان آینده توصیه شده‌اند. ولی برخی دیگر از مؤلفه‌های مهم، بدون هیچ اشاره‌ای مسكوت مانده‌اند. در مقوله توانایی‌های ایجاد و تداوم انگیزش ۵ مورد، در توانایی‌های ارائه درس ۵ مورد، در توانایی‌های ارزش‌یابی ۳ مورد و بالاخره در توانایی‌های كلاس‌داری ۴ مورد از مؤلفه‌های مطرح شده حداقل یك و حداكثر ۵ بار مورد توجه قرار گرفته‌اند.

مقوله نخست یعنی، توانایی‌های ایجاد و تداوم انگیزش، در كتاب روش‌ها و فنون تدریس به ۴ مورد از ۷ مؤلفه مطرح شده پرداخته و كتاب شیوه‌های ارزش‌یابی به هیچ كدام نپرداخته است. در توانایی‌های ارزش‌یابی، كتاب روان‌شناسی تربیتی به ۲ مورد از ۱۰ مؤلفه مطرح شده پرداخته و در مقابل، كتاب تولید و كاربرد مواد آموزشی هیچ اشاره‌ای به این موارد نكرده است. كتاب روش‌های ارزش‌یابی نیز برخلاف انتظار تنها به یكی از ۱۰ مؤلفه موجود اشاره كرده است. بالاخره در توانایی‌های كلاس‌داری، كتاب روش‌ها و فنون تدریس، با اشاره به ۳ مورد از ۴ مؤلفه مورد نظر دارای بیش‌ترین و كتاب تولید كاربرد، بدون هیچ اشاره‌ای دارای كم‌ترین امتیاز بوده است.

از بین چهار كتاب مورد تحلیل از نظر تعداد موارد اشاره به مؤلفه‌های مورد نظر، كتاب روان‌شناسی تربیتی در رتبه اول، روش‌ها و فنون تدریس در رتبه دوم، شیوه‌های ارزش‌یابی در رتبه سوم و تولید و كاربرد مواد آموزشی در رتبه چهارم قرار گرفته‌اند. در این كتاب‌ها، به‌رغم توجه گذرا و كم‌رنگ به برخی از مؤلفه‌های اساسی تدریس، هنوز نكات مهمی وجود دارند كه مؤلفان كتاب‌های تربیتی عمومی دوره‌های تربیت معلم به آن‌ها توجه نكرده‌اند و لذا انتظار بروز آن‌ها در رفتار فارغ‌التحصیلان در كلاس‌های درس شاید چندان واقع‌بینانه نباشد. از جمله نكات مطرح نشده كه اهمیت انكارناپذیری نیز دارد می‌توان به اهتمام به پژوهش در كلاس درس برای رویارویی با مشكلات فردی و جمعی دانش‌آموزان و رفع ‌آن‌ها، اشاره كرد. از تعلیم و تربیت و فرایند تدریس انتظار می‌رود كه به جای پرورش دادن ذهن‌های مملو از اطلاعات، ذهن‌هایی را پرورش دهد كه پردازش كننده اطلاعات باشند. در چنین حالتی، ذهن پژوهنده و پردازشگر به مدد توانایی‌های به دست آمده در دوره‌های تحصیلی، می‌تواند در هر زمان اطلاعات مورد نیاز خویش را از منابع گوناگون كسب كند و پس از تحلیل و دسته‌بندی آن‌ها، پاسخ سؤال‌های خویش را بیابد.

نام پژوهش: تأملی بر سطوح سه‌گانه (آرمانی، رسمی و تجربه شده) برنامه درسی دوره كاردانی تربیت معلم

نام محقق: دكتر لطفعلی عابدی - عضو هیأت علمی دانشگاه امام حسین(ع)

محل نگهداری: پژوهشكده تعلیم و تربیت

تعداد صفحات: ۴۵۰ صفحه

سال انجام پژوهش: ۱۳۸۱

---