سه وزیر, سه سفر یک هدف

حکایت صادرات گاز ایران به هند و گذر از خاک پاکستان حکایتی است طولانی, پُرنشیب و فراز که مدت ها است در هاله ای از بحث های ضد و نقیض اسیر شده است

هرچند گفته می‌شود احداث خط لوله ۴ میلیارد دلاری انتقال گاز ایران به هند چند سال است که مورد بحث قرار دارد، اما به‌دلیل روابط تیرهٔ اسلام‌آباد و دهلی‌نو اجراء آن، تا کنون میسر نشده است اما این دلیل لزوماً تمام عواملی نیست که مانع از اجراء این طرح شده است. در حالی وزیر امور خارجهٔ ایران برای بررسی این موضوع به پاکستان رفته است که پیش از آن، مقامات انرژی پاکستان به ایران آمده بودند که البته در رأس آن هیئت یک وزیر قرار داشت.

سفر کمال خرّازی در سطح بالاتری صورت گرفته و وی در دیدار با پرویز مشرف، رئیس‌جمهوری پاکستان در اسلام‌آباد در مورد پروژهٔ خط لولهٔ گاز ایران به پاکستان گفتگو کرد و وزارت امور خارجه به پاکستان در بیانیه‌ای این موضوع را تأیید کرد. در گام بعدی اعلام می‌شود که مهندس بیژن نامدار زنگنه در راه هند است، البته وی مدعی شده که سفر او در مورد نفت است و ارتباطی با گاز ندارد. جالب آن است که هندی‌ها مدعی شده‌اند که امنیت شبکهٔ گاز را برعهدهٔ ایران قرار خواهند داد. البته اظهارنظر جوادی در روزهای بعد، به نوعی این خبر را تکذیب کرد ... این موضوع شاید مهمترین و شفاف‌ترین مسئله‌ای بود که مقامات هندی در مورد بزرگترین چالش این خط لوله مطرح کردند. اگرچه پاکستانی‌ها همواره تلاش می‌کنند که موضوع امنیت خط لوله، چالش‌های امنیتی را از یکدیگر جدا کنند اما به‌نظر می‌رسد هندی‌ها تمایل کمتری به این تفکیک دارند. به‌علاوه اینکه دو قدرت هسته‌ای منطقه، کمتر به خود اجازه می‌دهند که تا این حد، به یکدیگر اطمینان کنند و حیات اقتصادی و امنیت انرژی خود را به‌دست یکدیگر بسپارند. هندی‌ها مدعی شده‌اند که پروژه، منفعت‌های قابل توجهی برای طرفین خواهد داشت اما این خط لوله، تنها در صورتی ساخته خواهد شد که روابط اقتصادی با اسلام‌آباد در همهٔ جوانب بهبود یابد. گفته می‌شود این پروژه از سال ۱۹۹۶ تا کنون به‌دلیل شک و تردید‌های هند در پیوستن به آن، که ناشی از نگرانی دهلی‌نو دربارهٔ امنیت خط لولهٔ گاز عبوری از پاکستان برای انتقال گاز طبیعی ایران به هند است، اجراء نشده است.

پاکستان و تغییر لحن آرام

هرچند همواره بحث تداوم مذاکرات و امکان توافق قریب‌الوقوع درمورد این طرح به گوش می‌رسد؛ به‌صورت رسمی ۲ سال است مذاکرات ایران و هند برای صادرات گاز به نتیجهٔ نهائی نرسیده و کمتر در مورد دلایل تأخیرات کنونی، بحث رسمی مطرح شده است و جالب آن است که پاکستانی‌ها کم‌کم صبر خود را از دست می‌دهند و لحن آنها تغییر می‌کند. در روزهای پایان سال ۲۰۰۴، رئیس بازاریابی شرکت ملی گاز ایران گفته است و توافق در مورد این خط لوله به‌دلیل اختلافاتی که با پاکستان وجود دارد به تأخیر افتاده است و به کندی پیش می‌رود. رکن‌الدین جوادی مدیرعامل شرکت ملی صادرات گاز در اظهارنظر جالبی مدعی می‌شود که مذاکرات ایران و هند بر سر صادرات گاز به این کشور، در شرایط مناسب‌تری نسبت به گذشته قرار گرفته است و اختلافات دو کشور در این رابطه به حداقل رسیده است. این اظهارنظر از یک سو به معنای وجود اختلاف است؛ موضوعی که همواره به پاکستان نسبت داده می‌شد و از سوی دیگر، مفهوم تداوم مذاکره را در بر دارد. البته بالاترین مقام اجرائی پاکستان، بارها در زمینهٔ امنیت این خط لوله و تضمین آن را تأکید کرده است اما به‌نظر می‌رسد این موضوع نتوانسته است هندی‌ها را متقاعد کند و جالب آن است که پاکستانی‌ها همواره تلاش کرده‌اند این موضوع را به گردن هندی‌ها بیندازند. براساس آنچه مطرح شده دولت پاکستان به هند اعلام کرده است برای پیوستن به پروژهٔ خط لولهٔ انتقال گاز از ایران، تصمیم نهائی خودرا بگیرد که این موضوع می‌تواند به نوعی اخطار رسمی به دهلی‌نو باشد. پاکستانی‌ها اعلام کردند برای اجراء این پروژه در حال مذاکره با چند کشور دیگر، از جمله هند هستند. البته هندی‌ها نیز ازموضع منفی با این موضوع برخورد نکرده‌اند و تلاش کرده‌اند این طرحرا با منافع سایر کشورهای همسایه وارد این معامله کنند یعنی با کشورهای جنوب آسیا. جالب آن است که استراتژی پاکستانی‌ها به شدت در حال تغییر است؛ به گونه‌ای که منابع خبری پاکستان گفته‌اند که ایران پیشنهاد ساخت یک خط لولهٔ گاز به طول ۲ هزار و ۶۰۰ کیلومتر را برای صادرات گاز طبیعی به پاکستان و احتمالاً هند مطرح کرده است.

این خبر یعنی بیان احتمال حذف هند از بازی.

استراتژی مذاکره و کنفرانس

در حالی مهندس زنگنه در روزهای آغازین سال جدید به هند می‌رود که در نیمهٔ نخست آخرین ماسال گذشته، دهلی‌نو در همایشی دربارهٔ صادرات گاز ایران به هند از طریق پاکستان پرداخت.

هندی‌ها طی سال‌های اخیر دریافته‌اند که با صرف زمان می‌توانند امتیاز بگیرند. شاید به همین دلیلاست که در عین‌حال که مدعی نیاز هستند در عمل کمتر تلاش می‌کنند که این نیاز محقق شود. در کنار آن، به دنبال راهکارهای عملی هستند که بتوانند امتیازهای جدیدی از کنار این طرح به‌دست آورند.

هنوز مشخص نیست که هندی‌ها از چه منظری دنبال نفع جدید هستند اما به‌نظر می‌رسد به زودی باید در انتظار سهم‌خواهی جدید هندی‌ها باشیم. فرآیندی که در زمینهٔ صادرات ال‌ان‌جی صورت گرفت. بارها شاده تکذیب شرط هندی‌ها برای خرید از ایران بودیم؛ اما در نهایت حرف هندی‌ها به‌صورت رسمی تأیید شد.

برای مثال رکن‌الدین جوادی گفته است در صورت توافق، سالانه ۵ میلیون تن ال‌ان‌جی به مدت ۲۵ سال به هند، صادر خواهد شد و به شرکت‌های هندی اجازهٔ مشارکت تا ۲۰ درصد در توسعهٔ میدان یادآوران، داده خواهد شد.

موقعیت‌های جدید

این واقعیت را نباید نادیده گرفت که قطب‌های جدید به زودی به بازار گاز جهان وارد می‌شوند که می‌توانند بازار را به شدت تحت تأثیر قرار دهند و در کنار آن، ایران نیز موقعیت‌های دیگری به‌دست خواهد آورد تا کمتر وابسته به یک هدف باشد.

رئیس امور بازاریابی شرکت ملی صادرات گاز در بخش لوله گفت: طبق آمارها، چین در سال ۲۰۲۰، حدود ۸۰ تا ۸۵ میلیون مترمکعب تولید گاز خواهد داشت یعنی میزان تولید گاز چین ۳ برابر خواهد شد.

قاسم‌زاده مصرف فعلی گاز چین را حدود ۴۰ میلیون مترمکعب اعلام کرد که بنابر گفته‌ها و برخی آمارها، این مقدار به ۱۸۰ تا ۲۵۰ میلیون مترمکعب خواهد رسید. بنابراین هند می‌تواند بازار عرضهٔ جدید دیگری را نیز تجربه کند.

از سوی دیگر، ایران هم موقعیت‌های بالقوهٔ دیگری در اختیار دارد، برای مثال عبور خطوط انتقال گاز از خاک ایران؛ موضوعی که دبیر شورای‌عالی مناطق آزاد مدعی است ۱۰ میلیارد دلار گردش سرمایه را در پی دارد و مدعی است که نظربایف و مسئولان شرکت توتال فرانسه نیز بر اقتصادی بودن مسیر ایران تأکید دارند و منطقی است خطوط گاز قزاقستان از خاک ایران عبور و به هند برسد.

نقطه ضعف ایران

ایران از یک سو می‌خواهد گاز صادر کند و از سوی دیگر، می‌کوشد گاز طبیعی را جانشین فرآورده‌های نفتی کند. یعنی: ”یک دست و دو هندوانه“ که ظاهراً این استراتژی مشکل‌ساز شده است ...

صادرات گاز به ترکیه مهمترین پروژهٔ صادرات گاز ایران است و ترکیه درسال گذشته ۵۲/۳ میلیارد مترمکعب گازایران را خید که این صادرات در ۹ماه نخست سال جاری به ۷۱/۲ میلیارد مترمکعب رسید؛ اما گاز این خط لوله تا کنون دوبار در فصل سرد ۸۲ و ۸۳ قطع شده است.

شرکت بوتاش ترکیه با ارسال یک نامهٔ رسمی خواستار توضیح مقام‌های ایرانی در خصوص دلایل توقف صادرات گاز شد.

ایران روزانه ۵۰۰ هزار مترمکعب گاز به ترکیه صادر می‌کرد که این رقم به مرور زمان به ۵۰ هزار مترمکعب کاهش یافت و در نهایت در ابتدای هفتهٔ گذشته، کاملاً متوقف شد.

براساس آمار رسمی تا پایان آبان‌ماه سال جاری، ۱۰۱ هزار و ۳۲۹ کیلومتر بشکه گاز شهری در شهرهای سراسر ایران ایجاد شده که سهم ۸ ماه نخست سال جاری ۹ هزار و ۹۴۰ کیلومتر بوده است یعنی ۲۹ درصد رشد نسبت به سال گذشته.

براساس این آمار ظرفیت پالایش گاز طبیعی کشور، روزانه ۳۱۸ میلیون مترمکعب است ولی تا پایان آبان‌ماه، ۶۰ میلیون مترمکعب گاز در کشور تولید شد که در مقایسه با زمان مشابه خود در سال گذشته (۵۲ میلیارد و ۷۰۰ میلیون مترمکعب)، نزدیک به ۱۴ درصد رشد داشته است.

در حالت طبیعی، مصرف داخلی گاز ایران نزدیک به ۵۳ میلیون مترمکعب است اما در زمستان سال جاری مصرف از مرز ۶۳ میلیون مترمکعب نیز گذشت و همین موضوع، مشکل‌ساز شد؛ در حالی که مدیر طرح‌های توسعه‌ای شرکت نفت مناطق مرکزی گفته است به زودی ۱۰ میلیون مترمکعب گاز به‌صورت روزانه از این میدان استخراج خواهد شد.

البته این مشکل می‌تواند با ذخیره‌سازی حل شود که شرکت (OEID) برندهٔ مناقصهٔ مدیریت پروژهٔ ذخیره‌سازی گاز (MC) در حال بررسی این موضوع است.

هدف از اجراء پروژهٔ ذخیره‌سازی گاز، بررسی و مطالعهٔ برخی ساختارهای زمین‌شناسی مشخص میان تهران و اصفهان به‌منظور مشخص شدن ظرفیت ذخیره‌سازی گاز طبیعی در این منطقه است و در صورت ایجاد مشکلی مانند ترکیدگی لوله می‌توان از این ذخیره‌سازی استفاده کرد.

شاید بتوان گفت این خصوصیت است که باعث شده برخی از کشورهای مصرف‌کننده و یا به‌عبارت بهتر، تقاضاکننده در پی کسب منفعت از ایران و چانه‌زنی‌های غیرمنطقی باشند تا ”از آب گل‌آلود ماهی بگیرند“ و باید گفت بزرگی این ماهی به شرایط ایران بستگی دارد.