شرق, خاستگاه نمایش عروسکی

نگاهی به نمایش”داستان آمرسینگ راتور دلاور” نوشته و کارگردانی ”خیرات رام” از کشور هند

جشنواره تئاتر عروسکی تهران بار دیگر بهانه ای است تا هنرمندان این حوزه از اقصی نقاط ایران و بعضی کشورهای جهان دور هم جمع شوند تا در این ایام نگاه ها به سمت این نوع نمایش جلب شود و فرصت کوتاهی باشد برای کار کردن و دیده شدن. در جشنواره امسال هم مثل سال های قبل، علاوه بر اجراهایی که در سالن های نمایشی به صحنه می روند، نمایش های خیابانی و محیطی هم بخشی از این جشنواره را شامل می شوند. در اولین روز، یکی از این اجراهای محیطی تئاتر شهر به کشور هند اختصاص داشت.

به درستی مشخص نیست که نمایش عروسکی از کشفیات چه کشوری است؛ اما آنچه مسلم است اینکه شرق خاستگاه نمایش عروسکی است. هند، ایران و چین از این دست کشورها هستند و در هندوستان عروسک جایگاه مقدسی دارد. چنین تلقی می‌شود که نمایش عروسکی در مراسم مذهبی به‌ عنوان نیروی کمکی به کار گرفته می‌شده است. چنان‌چه در هندوستان طبق‌ یک اعتقاد قدیمی، عروسک‌ها موجودات آسمانی‌ کوچک هستند که برای سرگرمی و آموزش بشر به زمین فرستاده شده‌اند.

هنر عروسکی در هند نیز دارای سابقه‌ طولانی و جایگاه والایی است و باید گفته شود که‌ بر طبق اسطوره‌های باستانی،«آدی نات»( Nat Adi )یا اولین عروسک باز هندی از دهان برهما-خالق-متولد شده است. در هند نمایش عروسکی‌ مدت‌ها قبل از تئاتر پدید آمده و مدیر صحنه‌ یا کارگردان تئاتر را«سوترادار»-هدایت کننده‌ نخ‌ها-خوانده‌اند و این خود دلیلی دیگر بر تقدم‌ نمایش عروسکی است.

هنر عروسکی هند از آغازش در روزگاران‌ کهن، شکل‌های گوناگونی را پذیرفته است. به‌ عنوان نمونه در ایالت راجستان، در شمال غربی‌ هند،عروسک‌های نخی متداول‌تر است.

نمایشی که از هند در جشنواره تئاتر عروسکی تهران امسال اجرا می شود، نمایشی است با شیوه اجرایی عروسک های نخی و با عنوان «داستان "آمرسینگ راتور" دلاور».

چادری در محوطه تئاتر شهر زده شده و اعضای گروه بر روی صحنه این چادر با لباس های رنگی جلب توجه می کنند و قبل از اجرای نمایش با هنرنمایی و نواختن موسیقی و فروش عروسک های محلی شان، مردم را برای دیدن نمایششان آماده می کنند.ا

آمرسینگ راتور از شخصیت های تاریخی هند است که در زمان امپراتوری مغول، فرمانده ارتش «شاه جهان» بوده وحماسه شجاعت و دلاوری هایش در راجستان شهرت دارد. این نمایش هم توسط گروه نمایشی از ایالت راجستان هند اجرا می شود.

درواقع «آمار سینگ‌راتور» مشهورترین نمایش‌ عروسکی راجستان است. نمایش اصلی‌ اینگونه آغاز می‌شود: رفتگری دربار اکبرشاه را تمیز می‌کند و حیاط را آب‌پاشی می‌کند و نگهبانی جلوی در نگهبانی می‌دهد. بعد درباریان جمع‌ می‌شوند و رقاص‌ها، شعبده‌بازها، مارگیرها جمعیت را سرگرم می‌کنند. عروسک‌گردان‌ها در اینجا فرصتی‌ می‌یابند تا مهارت‌هایشان را به‌ نمایش بگذارند. داستان راتور این‌ امکان را فراهم می‌کند تا جنگ و دوئل‌ را به نمایش بگذارد. اما نمایشی که در اینجا دیده می شود با کمی تغییرات همراه است.

نمایش با استفاده از عروسک های نخی اجرا می شود، عروسک‌هایی ۴۰ تا ۵۰ سانتی متری، ساخته‌ شده از پارچه و چوب که لباس‌های قرون میانه که متناسب با نقششان است را به تن دارند. عروسک‌ها با دامن‌های بلند و با موسیقی به حرکت در می‌آیند.

شیوه اجرایی این نمایش بی شباهت به خیمه شب بازی نیست، ضمن اینکه خیمه شب بازی میراث چندین ساله در راجستان است. با این حال هندوستان هم مثل کشورهای دیگر درگیر تکنولوژی شده و شاید مردم آنجا هم کمتر به سراغ این هنرهای اصیلشان بروند.

این عروسک ها کلام ندارند و عروسک گردان، که در پشت پرده به صورت ایستاده کار می کنند، سازی متشکل از چوب خیزران و چرم را در دهانش می گذارد و به وسیله دمیدن در این ساز و شکل دادن به لب هایش اصوات را بیان می کند. مشابه این ساز را که صدایی سوت مانند دارد با نام «صفیر» (سوتکی با دو قطعه فلز و پارچه ای کشیده در میان آن) ما در ایران داریم. همین صداهای بلند و زنگ دار عروسک ها، با موسیقی و شعری که داستان را روایت می کند همراه است و حرکات تند عروسک ها با این صداها تشدید می شود.

ناگفته نماند که شعرهایی که با موسیقی خوانده می شود به زبان اصلی است و می شود این موضوع را ضعف اجرایی جشنواره دانست که به دلیل قصور در امر ترجمه و یا فراهم نکردن امکاناتی برای در اختیار گذاشتن متن نمایش، باعث عدم ارتباط تماشاچی با خط داستانی نمایش می شوند و تنها جذابیت های بصری و موسیقی نمایش هستند که بار مفهومی نمایش را به دوش می کشند. موسیقی یکی از اصلی ترین ارکان نمایش سنتی هند است. موسیقی این نمایش هم برداشتی از موسیقی های محلی و براساس راگا(Raga)-دستگاه های موسیقی هندی- است.

در هر بخش عروسک ها رقص هایی را نمایش می دهند، حرکات رزمی با موسیقی انجام می دهند و اسب سواری و تاخت و تاز همراه با موسیقی هم بخش دیگری از این نمایش است و حتی قسمتی داستان گونه برای کودکان روایت می شود که جنبه طنز دارد و مشابه روند داستانی مبارک ("مبارک" قهرمان اصلی نمایش خیمه شب بازی ایرانی است که با حرکات شوخ و پرشور خود، تماشاگران را به وجد می آورد )است، ولی نه به آن طنازی.

این حرکات موزون از ارکان اصلی نمایش است. به طوری که تمام فرم های عروسکی هند شخصیت های رقصنده در گروه خود دارند و هم چنین موسیقی مجزا مربوط به همان حرکت ودرواقع می توان گفت یکی از معروف ترین هنرهای عروسکی در دنیا به هنر عروسکی نخی راجستان مربوط است و نام این رقصنده معروف آنارکالی است.

عروسک های آنارکالی(Anarkali) چهار نخ دارند. دست و پای آنها دوخته شده و طوری است که با تکان کمی در نخ ها آزادانه حرکت می کنند. عروسک های اسب سوار و تردست ها و شعبده بازها امکان حرکتی ویژه دارند. یک مار جذاب و یک جادوگر ازدیگر شخصیت هایی هستند که در این نمایش ها دیده می شوند.

به عروسک گردان های این عروسک ها کاتپوتلی بهات (kathputli bhat) یعنی گردانندگان عروسک های چوبی، گفته می شود که اکثرا اجدادشان این هنر را برای خانواده های اشرافی هندوستان اجرا می کرده اند. در بین بهات های راجستان رسم بر این است که وقتی عروسکی از پدری به پسرش می رسد او یک دامن نو به دامن های قدیمی آن عروسک اضافه می کند و این چنین است که می توان عمر عروسک ها را تخمین زد. این نکته را می توان در اولین بخش نمایش دید. عروسکی که می رقصد و در بعضی حرکات دامن دیگری در زیر دامنش به همان زیبایی اما با طرحی دیگر دیده می شود. در نهایت بعد از چهار یا پنج دامن عمر عروسک به پایان می رسد و با مراسمی خاص آن را به یک رودخانه مقدس می اندازند.

در مجموع نمایش «آمرسینگ راتور دلاور» برای مخاطب ایرانی نمایشی سرگرم کننده است؛ ضمن اینکه مخاطب را با این هنر هند و نوع عروسک ها و شیوه اجرایی و موسیقی شان آشنا می کند.

هرچند، این فرصت های کوتاه برای آشنا شدن با نمایش عروسکی چه ایرانی و چه سبک های دیگر جهان، معمولا بعد از پایان جشنواره به آخر می رسد و این هنر غنی با تمام پتانسیل هایی که دارد، در طی سال مهجور می ماند و اجراهای محدودی در حوزه تئاتر عروسکی دیده می شود. شکی نیست که همان‌گونه که«بیل برد»-استاد نمایش‌ عروسکی آمریکا و نویسنده کتاب«هنر عروسک» و یکی از شاخص‌ترین چهره‌های دنیای هنر عروسکی- هم اعتقاد دارد، هنر عروسکی در حکم یک زبان‌ بین‌المللی است و باید به آن چدی تر نگاه کرد و فرصت های بیشتری را در اختیار دست اندرکاران این حوزه قرار داد.

فرناز فرضی