تجارت الکترونیک در ایران و جهان

بسیاری از اقتصاددانان, متخصصان و آینده نگرها بر این عقیده اند كه در سالهای اخیر انقلابی مشابه انقلاب صنعتی به وقوع پیوسته است كه جهان را وارد ” عضر اطلاعات“ ساخته است و بسیاری از جنبه های اقتصادی, اجتماعی و فرهنگی حیات بشر را دستخوش تحولی عمیق نموده است یكی از ابعاد این تحول, تغییرات عمیقی است كه در روابط اقتصادی بین افراد, شركت ها و دولت ها به وجود آمده است

بسیاری از اقتصاددانان, متخصصان و آینده نگرها بر این عقیده‌اند كه در سالهای اخیر انقلابی مشابه انقلاب صنعتی به وقوع پیوسته است كه جهان را وارد ” عضر اطلاعات“ ساخته است و بسیاری از جنبه‌های اقتصادی, اجتماعی و فرهنگی حیات بشر را دستخوش تحولی عمیق نموده است. یكی از ابعاد این تحول, تغییرات عمیقی است كه در روابط اقتصادی بین افراد, شركت ها و دولت ها به وجود آمده است. مبادلات تجاری بین افراد با یكدیگر, شركت ها با یكدیگر و افراد با شركت ها و دولت ها به سرعت از حالت سنتی خود كه عمدتا مبتنی بر مبادله بر منبای اسناد و مدارك كاغذی است خارج شده و به سوی انجام مبادلات از طریق بهره گیری از سیستم های مبتنی بر اطلاعات الكترونیكی در حركت است.تجارت الكترونیكی,‌به دلیل سرعت, كارایی, كاهش هزینه ها و بهره برداری از فرصتهای زودگذر عرصه جدیدی را در رقابت گشوده است تا آنجا كه گفته می‌شود عقب افتادن از این سیر تحول نتیجه‌ای جز منزوی شدن در عرصه اقتصاد جهانی نخواهد داشت.در این گزارش نگاهی داریم به مفهوم تجارت الكترونیكی, روند گسترش آن در جهان و گریز ناپذیربودن استفاده از آن. سپس مروری بر تجربه برخی از كشورها در این زمینه و اقدامات و دستاوردهای آنها خواهیم داشت. توجیه اقتصادی تجارت الكترونیكی در كشور موضوع بخش بعدی این گزارش است. پس از اثبات منافع بالقوه و توجیه اقتصادی این طرح, اهداف, اصول, و سیاستهای اجرایی مورد نیاز برای راه اندازی و گسترش سریع تجارت الكترونیكی در قالب سیاست تجارت الكترونیكی جمهوری اسلامی ایران ارائه خواهد گردید.استفاده از فناوری های الكترونیكی در انجام امور بازرگانی پیشینه‏ای نسبتا طولانی دارد . در حقیقت ، نیاز به تجارت الكترونیكی از تقاضاهای بخش های خصوصی و عمومی برای استفاده از تكنولوژی اطلاعات به منظور كسب رضایت مشتری ، و هماهنگی موثر درون سازمانی نشأت گرفته است . می‏توان گفت این نوع تجارت ، از حدود سال ۱۹۶۵ آغاز شد كه مصرف كنندگان توانستند پول خود را از طریق ماشین های خود پرداز (ATM) دریافت كرده و خریدهای خود را با كارت های اعتباری انجام دهند . پیش از توسعه تكنولوژی های مبتنی بر اینترنت در سالهای آغازین دهه ۹۰ ، شركت های بزرگ دست به ایجاد شبكه‏های كامپیوتری با ارتباطات مشخص ، محدود و استاندارد شده برای مبادله اطلاعات تجاری میان یكدیگر زدند . این روش ، مبادله الكترونیكی دادها (EDI) نامیده ‏شد . درآن سالها ، لفظ تجارت الكترونیكی ، مترادف با مبادله الكترونیكی داده‏ها بود . ایجاد و توسعه اینترنت و شبكه جهان گستر ، باعث خلق فرصت های زیادی برای توسعه و پیشرفت زیر ساخت ها و كاربردهای تجارت الكترونیك گردید. از نظر استادان جهش تكنولوژی اطلاعات دو دوره بیست ساله سرگذاشته و اكنون وارد دوره سوم شده است .

۱۹۵۵ – ۱۹۷۴ : عصر پردازش الكترونیكی داده‏ها (EDP)

۱۹۷۵ – ۱۹۹۴ : عصر سیستم های اطلاعاتی مدیریت (MIS)

۱۹۹۵ –۲۰۱۴ : عصر اینترنت (Internet)

هر بیست ساله ، امكانات تجارت الكترونیكی را متناسب با توانایی‏های تكنولوژی اطلاعاتی آن عصر فراهم آورده است . در حالیكه ماشین های خود پرداز و كارت های اعتباری در عصر بیست ساله نخست به جریان افتادند ، در عصر دوم امكان استفاده از مبادله الكترونیكی داده‏ها (EDI) ، سیستم بانكی بین المللی (Swift) و انتقال وجه الكترونیكی (EFT) فراهم شد . اما توسعه اینترنت و كاربردهای تجاری آن ، باعث تحولی اساسی در این روند شده است ، به گونه‏ای كه در روند تكاملی تجارت الكترونیك ، می‏توان میان تجارت الكترونیكی سنتی و نوع اینترنتی آن تمایز محسوسی قائل شد .

۱- تجارت الكترونیكی چیست؟

برای تجارت الكترونیكی تعاریف مختلفی ارایه شده است كه اغلب آنها مبتنی بر تجارب گذشته در استفاده از تجارت الكترونیكی بوده است. در ساده ترین شكل, می‌توان آن را به صورت ”انجام مبادلات تجاری در یك قالب الكترونیكی“ تعریف نمودم كمیسیون اروپایی در سال ۱۹۹۷ آن را به شكل زیر تعریف نموده است:

” تجارت الكترونیكی بر پردازش و انتقال الكترونیكی داده‌ها, شامل متن, صدا و تصویر مبتنی می‌باشد. تجارت الكترونیكی فعالیتهای گوناگونی از قبیل مبادله الكترونیكی كالاها و خدمات, تحویل فوری مطالب دیجیتال, انتقال الكترونیكی وجوه, مبادله الكترونیكی سهام, بارنامه الكترونیكی, طرحهای تجاری, طراحی و مهندسی مشترك, منبع یابی, خریدهای دولتی, بازاریابی مستقیم و خدمات بعد از فروش را در بر می‌گیرد.وزارت صنایع و تجارت بین المللی ژاپن گفته است:” تجارت الكترونیكی كه تا چندی قبل به تعداد معینی از شركتها محدود می‌گردید در حال ورود به عصر جدیدی است كه در آن تعداد زیادی از اشخاص گمنام مصرف كنندگان در شبكه حضور دارند. به علاوه, محتوای آن از حیطه مبادله داده‌های مربوط به سفارش دادن یا قبول سفارش فراتر رفته و فعالیتهای عمومی تجاری از قبیل تبلیغات, آگهی, مذاكرات, قراردادها و تسویه حسابها را نیز در بر گرفته است“.از مجموعه تعاریف ارایه شده می‌توان نتیجه گیری نمود كه زمینه‌های كاربرد تجارت الكترونیكی بسیار گسترده تر از مبادله كالا, خدمات و وجوه است و در تعریف آن و تبیین سیاستهای مورد نظر باید علاوه بر كاربردهای بالفعل به كاربردهای بالقوه آن نیز تجوه داشت.

۲- حجم مبادلات الكترونیكی و سرعت گسترش آن

ارزش مبادلات الكترونیكی در جهان طی سالهای اخیر به سرعت در حال افرایش بوده است. گرچه در مورد سرعت گسترش این شیوه از مبادله برآوردهای بسیار متفاوتی ارایه گردیده است, لكن در كلیه پیش بینی های به عمل آمده گفته شده است كه تجارت الكترونیكی در سالهای آینده با رشد فزاینده‌ای رو به رو خواهد بود.در گروه كشورهای توسعه یافته (اعضاء OECD) ایالات متحده آمریكا همچنان بیشترین سهم از مبادلات الكترونیكی را به خود اختصاص خواهد داد اما اروپا به سرعت در حال كم كردن فاصله خود با ایالات متحده است.در سال ۱۹۹۹ حجم مبادلات الكترونیكی در ایالات متحده آمریكا معادل ۷۰۰ میلیارد دلار و در سایر كشورهای جهان ۳۳۰ میلیارد دلار بوده است. پیش بینی می‌شود كه حجم تجارت الكترونیكی كالاها و خدمات شركتهای آمریكایی در سال ۲۰۰۳ و ۲۸۰۰ میلیارد دلار بالغ گردد كه این رقم معادل ۲۵ درصد خریدهایی است كه بین شركتهای آمریكایی در آن سال صورت خواهد گرفت. انجام مبادلات الكترونیكی توسط شركتها و مصرف كنندگان اروپایی در سال ۲۰۰۴ معادل ۱۶۰۰ میلیارد دلار یا ۳/۶ كل معاملات در اروپا برآورد گردیده است.در حیطه تجارت بین المللی نیز تجارت الكترونیكی سهم فزاینده‌ای را به خود اختصاص خواهد داد. برآوردهای موجود حاكی از آن است كه تا سال ۲۰۰۳, بین ۱۰ تا ۲۵ درصد از تجارت از طریق الكترونیكی صورت خواهد گرفت. یعنی, حتی با فرض بسیار محافظه كارانه ۱۳۰۰۰ میلیارد دلار برای جمع صادرات و واردات كالایی جهان در سال ۲۰۰۳ (این رقم در سال ۱۹۹۹ حدود ۱۱۵۰۰ میلیارد دلار بوده است), به ۱۳۰۰ تا ۳۲۵۰ میلیارد دلار بالغ خواهد گردید.كشورهای عضو شورای همكاری خلیج فارس از نظر حجم تجارت الكترونیكی در صدر فهرست كشورهای عربی قرار دارند. ارزش تجارت الكترونیكی این كشورها سالانه به ۳/۱ میلیارد دلار می‌رسد. كشور مصر ۵۰۰ میلیون دلار و حجم تجارت الكترونیكی سایر كشورهای عربی جمعا ۲/۱ میلیارد دلار است. بر اساس پیش بینی بانك الاهلی مصر, حجم تجارت الكترونیكی كشورهای عربی از حدود ۳ میلیارد دلار بر سال ۲۰۰۰ به حدود ۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۲ خواهد رسید.در كشورهای تازه صنعتی شده نیز تجارت الكترونیكی به سرعت در حال گسترش است. به عنوان نمونه, رویكرد تجارت الكترونیكی در سنگاپور, گرچه از سال ۱۹۹۶ اتخاذ گردید لكن قوانین و زیرساختهای مورد نیاز برای انجام این امر تا سال ۱۹۹۸ فراهم گردید. هدف اعلام شده این كشور آن است كه تا سال ۲۰۰۳ حدود ۴ میلیارد دلار سنگاپور كالا و خدمات از طریق تجارت الكترونیكی مبادله گردد.در جدیدترین تحقیقات به عمل آمده توسط Economist Intelligence Unit رتبه بندی كشورهای جهان برای پذیرش و بكارگیری تجارت الكترونیكی انجام گردیده است. در این تحقیق عواملی نظیر قابلیت اتصال به شبكه, اوضاع و احوال كسب و كار, پذیرش تجارت الكترونیكی توسط تولیدكنندگان و مصرف كنندگان, وجود قوانین و مقررات مناسب, فراهم بودن خدمات حمایتی برای تجارت الكترونیكی, و زیرساختهای اجتماعی و فرهنگی به عنوان عمده ترین محورهای تعیین كننده گسترش تجارت الكترونیكی در كشورها شناخته شده‌اند. در آن بررسی آمریكا و استرالیا در رده‌های اول و دوم, كشورهای اسكاندیناوی جزو ده كشور اول و سنگاپور در رده هفتم قرار گرفتند. این در حالی است كه فرانسه به دلیل تمركز بر بازار داخلی, علیرغم گستردگی استفاده از اینترنت در این كشور, در رده پانزدهم قرار گرفته است.پیش بینی عواید حاصل از تجارت الكترونیكی در سال ۲۰۰۱ در منتخبی از كشورهای آسیایی به صورت زیر پیش بینی شده است.

برآورد عواید حاصل از تجارت الكترونیكی در منتخبی از كشورهای آسیا

مالزی

سنگاپور

تایلند

اندونزی

فیلیپین

۱۰۰۰ میلیون دلار

۸۰۰ میلیون دلار

۲۰۰ میلیون دلار

كمتر از ۲۰۰ میلیون دلار

كمتر از ۲۰۰ میلیون دلار

۳- گریزناپذیر بودن تجارت الكترونیكی

رشد سریع و روز افزون تجارت الكترونیكی در كشورهای پیشرفته و مزیتهای رقابتی حاصل از آن به مفهوم آن است كه كشورهای در حال توسعه باید سریعا در استراتژیها و سیاستهای تجاری و بازرگانی خود تجدیدنظر اساسی به عمل آورند. عمده‌ترین دلایل قابل طرح در این زمینه به شرح زیر است:

۳-۱- در صورت عدم بكارگیری تجارت الكترونیكی, موقعیت رقابتی كشورهای در حال توسعه به میزان صرفه جویی حاصل از انجام مبادلات به صورت الكترونیكی, تضعیف خواهد گردید.

---