طرز مصرف داروها در ماه رمضان

پاسخ به پرسش بیمارانی که روزه می گیرند و هر روز مجبورند چند دارو مصرف کنند

در میان اعمال عبادی مسلمانان، روزه یکی از شاخص‌ترین‌هاست. آیات و روایات فراوان در خصوص تاکید بر منزلت ماه مبارک رمضان و روزه‌داری باعث شده است تا این ماه و اعمال عبادی آن از جایگاه ویژه‌ای بین مسلمانان برخوردار باشد. روزه‌داری در ماه مبارک رمضان بارزترین وجه عبادات توصیه شده در این ماه است و به همین دلیل نیز مسلمانان اهتمام زیادی برای روزه‌داری در این ماه به خرج می‌دهند. اما همان خدایی که روزه را بر ما واجب کرده، بیماران و افراد ناتوان را مستثنا کرده است. بنابراین به همان میزان که روزه‌داری افراد مکلف در این ماه نشانه عبودیت است، اصرار غیرمنطقی برخی بیماران برای روزه‌گرفتن (البته منظور، بیمارانی است که روزه برایشان ضررهای جبران‌ناپذیر دارد) نیز ممکن است به عنوان مخالفت با دستورات الهی تعبیر شود...

اصل مسلم در انجام عبادات به صورت عمومی و بالاخص در ماه مبارک رمضان حفظ سلامت است. به همین دلیل در این مقاله سعی می‌کنم امکان روزه‌داری افرادی را که به دلیل بیماری مجبور به مصرف داروها هستند، مورد بررسی قرار دهم. با این وجود لازم به ذکر است که بیمارانی که علاقه‌مند به اطلاع از جنبه‌های شرعی این موضوع نیز هستند، باید از طریق تماس با دفاتر مراجع تقلید خود کسب اطلاع کنند و نگارنده در این مقاله صرفا موضوع را از دیدگاه پزشکی مورد بررسی قرار می‌دهد.

● کدام بیماران از نظر طبی، مجاز به روزه‌داری نیستند؟

از آنجا که روزه‌داران باید در فاصله بین طلوع آفتاب تا غروب آن از خوردن و آشامیدن اجتناب نمایند بنابراین عادات تغذیه‌ای و به دنبال آن رفتارهای فیزیولوژیک و روندهای متابولیکی بدن روزه‌داران دچار تغییراتی خواهد شد. اگرچه تعدادی از روزه‌داران به دلیل کاهش مصرف مواد غذایی طی ماه مبارک رمضان ممکن است دچار کاهش وزن شوند، بعضی از این افراد نیز سه وعده غذای معمول خود را در فاصله بین افطار و سحر صرف می‌کنند. اقدامی که ممکن است چندان با توانایی دستگاه گوارش سازگار نباشد. علاوه بر آن معمولا غذاهای مورد مصرف در ایام ماه مبارک رمضان چربی و قند بیشتری دارند و این موضوع نیز بر روندهای معمول متابولیکی در بدن روزه‌داران تاثیرگذار خواهد بود.

اجتناب از بلع هرگونه ماده‌ای طی ساعات روزه‌داری، شامل مصرف داروها نیز می‌شود بنابراین روزه‌داران قادر نخواهند بود داروهای خوراکی خود را مصرف کنند. این موضوع طبیعتا ممکن است بر روند درمانی بیماران تاثیر منفی بگذارد. واضح است که به دلیل اهمیت حفظ سلامت، چنین افرادی قادر به روزه‌داری نخواهند بود بنابراین به عنوان یک اصل کلی بیمارانی که برای کنترل و یا درمان بیماری خود مجبور به مصرف خوراکی داروها هستند مجاز به روزه‌داری نخواهند بود. بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمنی مانند اختلالات قلبی‌عروقی، اختلالات غدد آندوکرین، بیماری‌های دستگاه عصبی، بیماری‌های عفونی که نیازمند مصرف منظم آنتی‌بیوتیک‌های خوراکی هستند و سایر بیماری‌های مشابه که به مصرف مداوم و منظم داروها نیاز دارند، لازم است از روزه‌داری اجتناب نمایند. با این وجود ممکن است مواردی وجود داشته باشد که بنا به تشخیص پزشک معالج، بیماری قادر به روزه‌داری باشد. در این موارد ممکن است با بعضی تغییرات که به‌صورت موقت در برنامه درمانی بیماران توسط پزشک معالج ایجاد خواهد شد، امکان روزه‌داری برای این گروه از بیماران فراهم شود. در این بخش به بعضی از این موارد اشاره می‌شود.

● مصرف داروها در ماه رمضان

چنانچه بیمار از شرایط عمومی مناسبی برای روزه‌داری برخوردار باشد، قاعدتا استفاده از اشکال دارویی خاصی که داروها را به‌صورت غیرخوراکی به بدن می‌رسانند، مشکلی ایجاد نخواهد کرد. بعضی از این اشکال دارویی عبارتند از: قطره‌های گوشی، بینی و چشم، کرم‌ها،‌ پمادها و داروهایی که به‌صورت پلاستر (چسب‌های پوستی) مصرف می‌شوند، شیاف‌های مقعدی و واژینال، دهان شویه‌ها، قرقره‌ها و اسپری‌های دارویی (مانند داروهای ضدآسم؛ که در مورد این داروها نظرات شرعی مراجع تقلید متفاوت است)، قرص‌های زیرزبانی مانند نیتروگلیسیرین (که در مورد این داروها نیز نظرات شرعی مراجع تقلید متفاوت است)، داروهای تزریقی عضلانی و زیر جلدی به شرط آنکه حاوی ویتامین‌ها و یا مواد مغذی نباشند (که البته در مورد داروهای تزریق وریدی نیز مراجع تقلید نظرات متفاوتی دارند.)

افرادی که باید داروهای خود را به‌طور روزانه (یک‌بار در روز) مصرف کنند، برای ادامه درمان خود در زمان روزه‌داری با مشکل خاصی روبه‌رو نیستند. این بیماران می‌توانند زمان مصرف داروی خود را در فاصله بین افطار تا سحر قرار دهند. در صورتی که لازم است داروی خود را با معده خالی مصرف کنند، بهترین زمان مصرف دارو برای آنها یک ساعت قبل از سحری و یا دو ساعت بعد از افطاری است.

● آنهایی که باید چند بار در روز دارو مصرف کنند

بیمارانی که مجبور به مصرف روزی دو بار داروها هستند، ممکن است پس از مشورت با پزشک معالج خود قادر باشند داروهای خود را در فاصله بین افطار تا سحر استفاده کنند. این مورد برای بیمارانی که مجبور به مصرف داروها با دفعات بیشتر هستند تقریبا ناممکن است و این قبیل افراد بهتر است از روزه‌داری صرف‌نظر نمایند. در مواردی خاص ممکن است پزشک معالج قادر باشد با جایگزینی داروهای این بیماران با انواع طولانی‌اثر آنها و یا تعویض دارو با یک داروی مشابه با نیمه‌عمر طولانی‌تر امکان روزه‌داری را برای این گروه از بیماران نیز فراهم نماید. در این موارد صرفا نظر پزشک درمانگر تعیین‌کننده است.

● خلاصه اینکه...

اگرچه تشخیص مجازبودن روزه‌داری برای افراد مبتلا به بیماری صرفا با نظر پزشک درمانگر و رعایت جوانب شرعی آن امکان‌پذیر است، در مورد بیمارانی که این اجازه را دارند ولی هم‌زمان به مصرف داروها نیز نیاز دارند، می‌توان پیشنهادات زیر را مطرح کرد:

۱) از آنجا که مصرف اشکال غیرخوراکی داروها در اغلب موارد با روزه‌داری منافاتی ندارد، بیمارانی که اشکال غیرخوراکی داروها را مصرف می‌کنند نباید نگران روزه‌داری خود باشند.

۲) ممکن است در مواردی پزشک معالج قادر باشد با جایگزین کردن اشکال خوراکی داروها با غیرخوراکی آنها امکان روزه‌داری را برای بعضی از بیماران فراهم نماید.

۳) در مورد بیمارانی که مجبور به مصرف بیش از یکبار داروها در روز هستند، ممکن است پزشک معالج قادر باشد با تعویض دارو با یک داروی دیگر با نیمه عمر طولانی‌تر از همان گروه درمانی و یا تجویز اشکال دارویی طولانی‌الاثر داروها با کاهش دفعات مصرف داروها امکان روزه‌داری را برای این بیماران فراهم نماید.

۴) از آنجا که به هم خوردن عادات غذایی در ایام ماه مبارک رمضان باعث بروز تغییراتی در روندهای فیزیولوژیک و متابولیک بدن و در نتیجه ایجاد تغییرات در میزان و سرعت متابولیسم و دفع داروها خواهد شد، لازم است علایم حیاتی مربوط به کنترل بیماری با دقت بیشتر و در فواصل کوتاه‌تری کنترل شود.

۵) از آنجا که مصرف کافی آب و مایعات نقش بسیار مهمی در دفع داروها و متابولیت‌های ناشی از آنها دارد، لازم است دقت شود که در فاصله بین افطار تا سحر به میزان کافی آب و مایعات به بدن روزه‌داران و به خصوص بیمارانی که دارو مصرف می‌کنند، برسد. این اقدام ضمن تامین نیاز بدن روزه‌داران به مایعات، به‌خصوص در زمانی که ماه مبارک رمضان در فصل گرما قراردارد، شرایط لازم را برای دفع مناسب داروها و متابولیت‌های آنها از بدن فراهم خواهد کرد.

دکتر عبدالمجید چراغعلی

استاد فارماکولوژی دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌‌ا...الاعظم (عج)