نا مهربانی با یار مهربان

به بهانه۲۴ آبان, روز کتاب و کتابخوانی

کتاب رسانه ای گروهی است که در آن مطالبی ضبط شده باشد، قابل انتقال بوده و بازیابی مطالب آن از نظر زمان و مکان محدود نباشد. این تعریف از کتاب، شاید جامع ترین و مانع ترین تعریف پذیرفته شده آن در جهان کتاب شناسان، کتاب گزاران و کتابداران باشد. کتاب و کتابخوانی و میزان گرایش به مطالعه، امروزه یکی از شاخص های توسعه به شمار می رود. بررسی ها نشان می دهد مطالعه و کتابخوانی وضعیت مطلوبی در ایران ندارد و عمدتا مردم ایران از خرید و یا مطالعه کتاب گریزانند و اقدامات لازم و جدی جهت ترویج و اشاعه فرهنگ مطالعه صورت نگرفته است.با توجه به فرمایش مقام معظم رهبری، که اظهار می دارند: “من هر زمانی که به یاد کتاب و وضع کتاب در جامعه خودمان می افتم، قلبا غمگین می شوم.” باید در جهت رفع این مشکل بزرگ، مردم، دولت و تمام نهادها و ارگان ها، همگام با یکدیگر، به صورت جدی، وارد عمل شوند.

● آمارهای مختلف از سرانه مطالعه

اگر چه گفته می شود آماری در مورد سرانه مطالعه کتاب که دارای پشتوانه پژوهشی باشد، نداریم و آمارهایی که در مورد سرانه مطالعه در کشور ارائه می شود از هیچ پایه و اساس علمی برخودار نیست اما معاون فرهنگی وزیر ارشاد می گوید سرانه کتابخوانی در کشور بدون احتساب مطالعه کتاب های درسی، مجلات و مقاله های علمی۱۰ دقیقه در شبانه روز است.در حالی که سرانه مطالعه کتاب در دهه گذشته حدود دو تا سه دقیقه بوده است. معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در جای دیگری گفته طبق آخرین پژوهش های انجام شده در مناطق مختلف کشور سرانه مطالعه و کتابخوانی۱۸ دقیقه محاسبه شده است.علی اکبر اشعری، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نیز پیشتر گفته بود هر شهروند ایرانی در شبانه روز تنها دو دقیقه از وقت خود را به خواندن کتاب اختصاص می دهد.اظهارات اشعری با واکنش برخی از مسئولان مواجه شده بود.وی گفته بود در صورتی که مطالعه کتاب های درسی را هم در نظر بگیریم، سرانه مطالعه در ایران به حدود شش دقیقه در شبانه روز می رسد.وزارت ارشاد و نهاد کتابخانه های عمومی قصد دارند مطالعه قرآن و ادعیه را در سرانه مطالعه ایرانی ها لحاظ کند. با این حال برخی از مسولان فرهنگی ایران نسبت به این مسئله انتقاد کرده اند.علی اکبر اشعری، مشاور فرهنگی رئیس جمهور از جمله کسانی است که مطالعه را شامل کتاب های درسی، قرائت قرآن و ادعیه دینی نمی داند.به گفته وی، نمی توان با افزایش آمار کتاب های درسی و یا کتاب های قرآن و مفاتیح، پایین بودن فرهنگ مطالعه را در ایران توجیه کرد.وزیر سابق ارشاد به سنجشی که اخیرا توسط پژوهشگاهی وابسته به این وزارتخانه انجام شده، استناد کرده و گفته:” بر اساس نتایج تحقیق پژوهشگاه فرهنگ-هنر و رسانه، سرانه کتابخوانی در مناطقی از تهران روزانه نزدیک به یک ساعت است. در نیمی از این شهر بیش از نیم ساعت، در بخشی از آن بین۱۵ تا۳۰ دقیقه و در مناطقی هم کمتر از۱۵ دقیقه است. اگر میانگین بگیریم، می توان گفت میانگین سرانه روزانه مطالعه تهرانی ها بالای۱۵ دقیقه است. این تحقیق در تبریز و برخی از بخش های استان آذربایجان شرقی هم انجام شده و سرانه مطالعه روزانه در آنجا هم تقریبا به همین میزان است. وی با انتقاد از برخی رسانه ها به دلیل “ذکر آمارهایی قدیمی از وضعیت مطالعه در کشور” گفته:” آمارهایی قدیمی سایه خودش را بر ذهن و دل اهالی رسانه افکنده و حاصل آن را وسیله ای می کنند برای تحقیر مردم که کتاب نمی خوانند”.

● ضعف کتابخوانی یک واقعیت است

جدا از اینکه این آمارهای ارائه شده از مسئولان فرهنگی کشور درست یا غلط باشد آنجه که مسلم است اینکه فرهنک مطالعه و کتابخوانی در کشور ما از قدرت و قوت متناسب با فرهنگ ایرانی برخوردار نیست و در شان فرهنگ کهن و متمدن ایرانی نیست.آیا برای ما ایرانیان که همیشه از اعصار و قرون گذشته و در طول هزاران سال، همواره مردمانی باسواد، با فرهنگ و دانش دوست بوده ایم و کتاب و کاغذ و کتابخانه از کشور ما به ممالک دیگر صادر شده، این مقدار مطالعه کافی است؟! بدیهی است که نه. سید محمود سجادی کارشناس فرهنگی معتقد است: ”همیشه ایران کشور تمدن و فرهنگ بوده است. ایرانیان در طول تاریخ، هرگز و هرگز وحشی و بربر نبوده اند. از ابتدای اختراع خط و پدیداری زبان، همواره با نوشتن و کتابت و کتاب و اندیشه نگاری سر و کار داشته اند. “ابن ندیم” در “الفهرست” معروف خود از کتابخانه مستقر در “کاخ آپادانا” تخت جمشید که مجموعه ای متنوع، پیرامون مسائل و موضوعات مختلف علمی و تاریخی بود، حرف می زند. می دانیم در سال۱۳۱۳ شمسی هزاران لوح گلین از این کتابخانه که آن را “کتابخانه استخر” نامیده اند کشف شد. (که متاسفانه در دسترس ما نیستند و در یکی از کتابخانه هایآمریکا نگداری می شوند.)

● چه باید کرد؟

سلیمان جعفرزاده،رئیس کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی می گوید: “نهادهای خانواده و مدرسه نقش اساسی در گسترش فرهنگ مطالعه کتاب و کتابخوانی ایفا می کنند، به گونه ای که مانند ریشه های درخت، کودک را از همان سنین تشویق می کنند و چون ساقه و شاخه و برگ تا مرحله رشد و شکوفایی تحقیق و مطالعه هدایت می کند. ترویج و توسعه کتابخوانی میان قشر جوان که آینده سازان کشورند، نیازمند فرهنگ سازی مناسب و برنامه ریزی جدی است. فرهنگ سازی و ترویج کتابخوانی باید از دوران کودکی (مهد کودک و مقطع ابتدایی) آغاز شود و کم کم به صورت عادت همراه با افزایش سن گسترش یابد”. وی تصریح کرد:” وظیفه شناسی در قبال کتاب مهم است. باید با جمع آوری پیشنهادها و نظرهای مردم و نیازسنجی، کتاب هایی که مخاطبان بیشتری دارند، تالیف و به چاپ برسند. تمامی نهادهای دست اندرکار فرهنگی بویژه صدا و سیما با تهیه سریال هایی که انگیزه کتابخوانی مردم را افزایش می دهد، می توانند نقشی اساسی و به نوع مهره اصلی شطرنج را ایفا کنند. دو نهاد خانواده و مدرسه باید از همان دوران کودکی، فرزندان را به مطالعه و تحقیق ترغیب و تشویق و کتاب را مظهر دانایی، رشد و کمال معرفی کنند و کودک را با کتابخوانی آشنا سازند. این دو نهاد، هسته اصلی فرهنگ سازی در جامعه را تشکیل می دهند”.

فراموش نکنیم که مطالعه یکی از بهترین ابزارهای تعلیم و تربیت مدرن است .تاثیری که یک کتاب در روح فرد می گذارد از آثار رسانه ها عمیقتر و ریشه دارتر می باشد و گاهی شخصیت فرد را دگر گون می کند وجای بسی خوشحالی است که با وجود همه جانبه وسایل ارتباط جمعی کتاب هنوز جایگاه ویژه ای در دنیای امروز دارد و در بخش عظیمی از این کره خاکی وسیله تعلیم و تربیت به شمار می رود. باید دنبال روشهای ترویج و اشاعه فرهنگ مطالعه بین آحاد جامعه بگردیم و روشهای نوینی را که با خصوصیات نسل کنونی و مقتضیات زمانی ما مطابقت داشته باشد مورد شناسایی قرار دهیم.رسانه های گروهی چون رادیو و تلویزیون، به جز معدود برنامه هایی که آن هم گاها پخش می کنند، دیگر هیچ پوششی در جهت گسترش فرهنگ کتابخوانی نمیدهند. شاید بیشترین بار در حوزه رسانه بر دوش نشریات باشد، اما آنها نیز توان تحریک مخاطبین فرهیخته را نداشته اند. این مخاطبین نیازمند مطالب غنی تر و پربارتری هستند. باید شاهد انعکاس جلسات نقد و بررسی کتاب، آمار دقیق کتابخانه ها و کتابفروشی ها و علاوه بر آن حرکت های مختلف دولتی و غیردولتی در زمینه کتاب و کتابخوانی برای گسترش فرهنگ مطالعه، در نشریات باشیم.گروه های مرجع چون نویسندگان، علما، صاحب نظران و تمام کسانی که می توانند نقش هدایت جمعی را در جامعه در زمینه مطالعه بر عهده بگیرند، باید از کانال های رسانه ای به مخاطبین، اطلاعات لازم را برسانند.

● برخی راهکارها:

از نظر کارشناسان برای بهبود نابسامانی های موجود در نظام آموزشی و گسترش فرهنگ مطالعه می توان راهکارهای زیر را لحاظ کرد: غنی کردن کتابخانه های مدارس، تشویق دانش آموزان به مطالعه توسط معلمان و کارکنان مدارس، برگزاری جلسات نقد و بررسی کتاب در کلاس های درس، معرفی کتاب های مناسب در تابلوی اعلانات و مراسم صبحگاه مدارس، اهدای کتاب به دانش آموزان به عنوان جایزه، دعوت از نویسندگان و اهل قلم جهت ایراد سخنرانی در مدارس، اجرای مسابقات کتابخوانی به مناسبت های مختلف، اعطای بن خرید کتاب به دانش آموزان، گنجاندن درس مطالعه و کتابخوانی در برنامه درسی مقاطع مختلف تحصیلی، ایجاد و توسعه رشته های تربیت معلمی کتابداران جهت اداره مطلوب کتابخانه های آموزشگاهی و معرفی و تقدیر از اعضای فعال کتابخانه های مدارس.

مریم حسین آبادی