فخر رازی امام المشککین

فخر رازی حکیم, فیلسوف, فقیه, پزشک, ریاضیدان و منجم

ابوالفضل محمد بن عمر، در سال ۵۴۳ در شهر ری متولد شد. وی به فخر رازی معروف بوده و به امام المشککین و ابن خطیب ملقب گشته است. پدرش ضیاءالدین از اساتید معروف آن زمان بود، از این رو تعلیمات و آموزش های پدری عالم در ایجاد تفکرات علمی غزالی نقش وافری داشت، بخصوص اینکه نزد پدر، تعالیم و تفاسیر قرآن کریم را فراگرفت. با این حال وی نیازمند استادی بود که تحت تعلیمات وی، آموزش های تخصصی فلسفه را تجربه کند و آن کسی نبود جز مجدالدین جیلی که بعدها استاد سهروردی نیز گشت.

بعد از تکمیل تحصیلات، غزالی برای جمع آوری علم و دانش های افزون عازم خراسان شد و در آنجا کتب و نوشته های ابوعلی سینا را با دقت مورد مطالعه قرار داد. از آنجا به ماوراء النهر رفت و در دربار غیاث الدین و برادرش شهاب الدین مورد احترام و اکرام قرار گرفت. این تقرب، فرصتی بود تا غزالی ضمن استفاده از منابع و کتب کتابخانه دربار، آموخته ها و علم خود را به شاگردان و دیگر طالبان علم بیاموزد.‏

اما این فرصت گرانمایه دیری نپایید، چرا که فخر رازی به سبب انتقاداتش بر فرقه کرامیه در زمینه تجسیم و تشبیه مورد غضب واقع شد، چنان که درصدد جانش برآمدند. او اعتقادات راسخی داشت و اظهار نظری بی باک، چنان که سعی در آگاهی افکار مردم درباره فلسفه و دیگر علوم داشت، اما جو را نامساعد می دید. این امر باعث شد که او از آنجا به غزنه و سپس به هرات رود. در هرات او به سبب حمایت علاءالدین خوارزمشاه در آرامش و احترام اقامت گزید، وی تا آخر عمر در این شهر ماند. فخر غزالی در سال ۶۰۶ و در اوج شهرت و افتخار در سن ۶۳ سالگی دیده از جهان فرو بست.‏

● آثار و نوشته ها

فخر رازی کتب، رساله ها و آثار ارزنده و گرانبهایی از خود به جا گذاشته است که در موضوعات و مباحث متنوع نگاشته شده است. از آنجا که وی دارای ذهنی بسیار نقاد و تحلیلگر بود، قدرت عجیبی در ایجاد شک و شبهه در آثار فلاسفه بزرگ داشت و از این جهت به امام المشککین مشهور است. برخی از کتاب های او در ایجاد شبهه و شک در آثار و نوشته های دیگر فلاسفه دارد که با قلمی نقد آمیز نظرات آنها را بیان کرده است. فخر رازی را می توان یکی از آگاه ترین و منتقدترین فلاسفه اسلامی دانست، چنان که نه تنها نظرات و حکمت فیلسوفان اسلامی بلکه فلسفه یونانی را نیز نقد کرده است.

در نقد فلسفه اسلامی، فخر رازی تلاش خود را در جهت مخالفت با فلسفه به سود کلام در حمایت از سیاست های دستگاه خلافت صرف کرد. رساله های مهم او در زمینه مخالفت با فلسفه عبارت اند از: شرح الاشارات، شرح عیون الحکمه، المباحث المشرقیه. تمامی این کتاب بیانی نقد آمیز و منتقدانه نسبت به فلسفه کلام دارند. نقش مهم فخر رازی در تقویت کلام اشعری با خلق آثار مهمی همچون الاربعین فی اصول الدین، لوامع البینات و المحصّل که از کتاب های درسی به شمار می رود، آشکار است. همچنین کتاب المطالب العالیه فی علم اکلام از رساله های مهم فخر رازی است.

معروفیت و شهرت دیگر فخر رازی در پزشکی است و کتاب ها و رساله های متعددی در صحت، نبض و تشریح از وی به جا مانده است. وی یک دایره المعارف طبی به نام الجامع الکبیر یا الطب الکبیر نوشته است، ولی متأسفانه این دایره المعارف ناتمام مانده ولی در جای خود اثری سنجیده و شایسته است. مهم ترین اثر طبی رازی، کتابی است که در شرح کلیات قانون ابن سینا نوشته که بیشتر مطالب آن کتاب را انتقاد نموده است. فخر رازی کتاب و رساله های زیادی در موضوعات دانش های مختلف تالیف نموده از جمله کتابی دایره المعارف گونه با نام جامع العلوم، السر المکتوم در نجوم.‏

علاوه بر کتب و رساله های فلسفی و پزشکی، فخر رازی در زمینه تفاسیر قرآن، آثار ارزنده ای از خود به جا گذاشته است که در نوع خود بی نظیر هستند. از آنجا که وی از کودکی به آموختن قرآن کریم پرداخت و تفسیر آن را نزد پدر فراگرفت، در پیری چنان با قرآن مأنوس بود که می گوید: "من همه اسالیب علم کلام و جمیع طرق فلسفه را تجربه کردم، ولی در هیچ یک از آنها فایده ای که از قرائت قرآن بردم، نیافتم." مفاتیح الغیب یا تفسیر کبیر فخر رازی مهم ترین تفسیر کلام اشعری است که تاکنون تألیف شده و در آن افزون بر براهین کلامی، بسیاری از مطالب علمی، جغرافیایی و تاریخی مستند جهت تفسیر آیات بیان گشته است. این کتاب الگو و نمونه ای برای بسیاری از کتب تفسیری گشت، به نحوی که دنباله این تفسیر را کسانی چون ابن الخویی و سیوطی پی گفتند و آن را تکمیل کردند. مهم ترین اثر رازی در علم اصول فقه، کتاب المعالم فی اصول الدین و الفقه می باشد. این کتاب شامل دو بخش "المعالم فی اصول الدین‌" و "العالم فی اصول الفقه" می باشد. به طور کلی آثار و کتاب های فخر رازی همواره از منابع ارزشمند و گرانمایه علوم اسلامی است که منشأ و الگوی بسیاری از کتاب های دیگر شد.‏

● آراء و نظرات

فخر رازی از جمله معدود افرادی است که تقریباً به بیشترین علوم زمان خود آگاهی و اشرافیت داشته است. کتب و آثاری که با موضوعات متنوع نگاشته است نشان از علم و دانش فزون و متنوع اوست. رساله ها و نوشته های او که در زمینه های مختلف با استادی تمام نگارش شده است، حکایت از آن دارد که در علوم کلام، فلسفه، تفسیر، ریاضیات، پزشکی و نجوم تبحر داشته است. او فردی جامع الاطراف و دارای ذهنی جستجوگر، تحلیلگر و نقاد بود و با اشراف بر آرای فلاسفه، علی رغم مخالفتش با بسیاری از نظریات فلاسفه، از روش قیاسی و برهانی و برخی آرای فلسفی برای تثبیت پایه های علم کلام استفاده کرد و باعث شد کلام از موضع تدافعی و جدلی خارج و به یک علم مستقل تبدیل شود.

از این جهت او را عاملی موثر در ایجاد کلام فلسفی شمرده اند. در فلسفه بیشتر یک منتقد فلسفه بود تا یک فیلسوف، به طوری که حتی با بسیاری از مباحث فلسفه یونان مخالفت ورزید. نظریات و دیدگاه او در باب فلسفه یونان که به نقد و بررسی آنها پرداخته بود باعث شگفتی بسیاری از فیلسوفان معاصرش می گشت که به تقلید صرف و بیان ساده از فلسفه می پرداختند.‏بسیاری از نظریه پردازان و اندیشمندان معاصر فلسفه اظهار داشته اند که شرح او بر الاشارات ابوعلی سینا، گاه خارج از اعتدال و نقد و بررسی عالمانه است. چنان که به گفته خواجه نصیر در ابتدای شرح خود بر اشارات، تلاش فخر نوعی جرح است تا شرح.

اما وی در مخالفت با فلاسفه هیچ گاه از طریق استدلال و احتجاج خارج نشد و هرگز از تفسیق و تکفیر استفاده نکرد. دکتر شریف در کتاب تاریخ فلسفه در اسلام در توصیف این موضوع چنین می گوید: "فخر رازی که از مطالعه آثار غزالی متأثر شده بود، فلسفه را تا به آنجا خوانده که یکی از استادان مسلم آن فن گردید."‏

بر خلاف متکلمان که فلسفه یونانی یا مشائیان را یکسره رد می کردند، امام رازی بسیاری از مباحث فلسفه یونان را انتقاد کرد، در حالی که برخی از آنها را نیز پذیرفت. در مقدمه المباحث المشرقیه که مهم ترین کتاب فلسفی اوست، می نویسد: "رفیقان ما متعلق به دو گروه هستند، یک گروه شامل کسانی است که فیلسوفان یونانی را تقلید می کنند و هیچ کس را لایق آن نمی شمارند که اندیشه آنها را مورد بحث قرار دهد و از اینکه قادرند گفته‌‌های آنان را در یابند بر خود می بالند. گروه دیگر شامل کسانی است که همه اندیشه آنها را یکسره و بی استثنا رد می کنند. هر دو این گروه در اشتباه اند. ما در نوشته های فیلسوفان غور کردیم و درست آنها را تأیید و نادرست آن را رد کردیم. ما اصول چندی بر این فلسفه افزودیم و اندیشه تازه چندی اظهار داشتیم." با دقت در گفته های امام فخر رازی می توان پی برد که در دوران وی، گروهی از روی جدل و گروهی از روی تقلید به فلسفه می پرداختند، در حالی که ایشان با نقد و تفحص در مباحث فلسفی برخی را پذیرفته و برخی را رد می نمودند.‏

بدین منوال فخر رازی با نبوغ و تیز بینی خاص خود به بررسی نقادانه فلاسفه می پردازد و در بسیاری از مباحث به نوآوری و ابتکار دست می زند؛ مثلاً در زمینه وجود ذهنی، انتقاداتی مستدل بر آرای حکما دارد و وجود آن را انکار می کند و علم را جز نوعی اضافه چیزی

نمی شمارد. او قاعده الواحد (الواحد لایصدر عنه الا واحد) را نمی پذیرد و صدور کثرت از وحدت را جایز می شمارد. درباره معنای حسن و قبح، کلام نفسی و رؤیت باری نیز نظرهایی دارد که در نوع خود سنجیده و قابل بحث‌اند، ولی در این مقاله نمی گنجند.‏

میر عماد اشراقی

منابع: ‏

تاریخ فلسفه در اسلام، میر محمد شریف، ترجمه نصرالله پور جوادی، تهران: مرکز نشردانشگاهی، ۱۳۷۰‏

تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، حنا الفاخوری و خلیل الجر، مترجم: عبدالمحمد آیتی، تهران:۱۳۶۷.

درباره فلسفه اسلامی، روش و تطبیق آن، ابراهیم بیومی مدکور، مترجم: عبدالمحمد آیتی، تهران: امیر کبیر، ۱۳۶۰.

منطق و معرفت در نظر غزالی، غلامحسین ابراهیمی دینانی، تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۶

نقد غزالی، یحیی یثربی، تهران: کانون اندیشه جوان، ۱۳۸۴