خوانش پریشی یعنی چه

گفت وگو با دکتر محمدرضا کاظمی درباره کودکانی که به اختلال خواندن دچارند

صدای همهمه بچه‌ها فضای اتاق را پر کرده بود جز صدای سماء که در گوشه‌ای ایستاده بود و به آنها نگاه می‌کرد. از همان ابتدای مهمانی به هر بهانه‌ای که با او حرف می‌زدم تمایلی به جواب دادن نداشت...

اما بعد از مدتی به بهانه خواندن کتاب داستان کنارم نشست و بعد از مدتی کوتاه به آهستگی همراه من شروع کرد به خواندن. هنوز هم در شناخت حروف و خواندن دچار مشکل بود. از مادرش پرسیدم چرا برای رفع این مشکل اقدامی نمی‌‌کنی؟ به نظرم این مساله باعث شده تا سماء اعتمادبه‌نفسش کمتر شود ولی او در پاسخ سوالم گفت: «مشکل خاصی نیست هر چقدر بزرگ‌تر شود شناختش نسبت به حروف و کلمات هم بهتر می‌شود.» واقعا آیا با بزرگ شدن سماء مشکلش حل خواهد شد؟ شاید تا آن زمان در ارتباط با دوستان در پیش‌دبستانی یا مدرسه دچار مشکل یا اعتمادبه‌نفسش کمتر شود. به همین منظور گفت‌وگویی با دکتر محمدرضا کاظمی، فوق‌تخصص روان‌پزشکی کودک و نوجوان، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ارتش داشته‌ایم.

▪ چرا برخی کودکان در شناخت حروف و کلمات دچار مشکل می‌شوند؟

عدم شناخت حروف و کلمات در کودکان، نوعی اختلال یادگیری است که یکی از شایع‌ترین عوامل بروز این اختلال، علل ژنتیکی است. عوارض بارداری، مشکلات حول و حوش تولد، وزن بسیار کم هنگام تولد و نارس بودن کودک هم در بروز این اختلال‌ نقش دارند. معمولا این اختلال در کودکان دچار صرع، مختصری بیشتر از دیگر بچه‌هاست. سوءتغذیه هم عامل دیگری است که می‌تواند باعث بروز چنین مشکلی شود.

▪ آیا این اختلال فقط باعث بروز مشکلاتی در صحبت کردن کودکان می‌شود یا اینکه اشکال متفاوتی دارد؟

علاوه بر اختلال در یادگیری، «اختلال خواندن»، «اختلال ریاضیات» و «اختلال نوشتن» نیز از دیگر مشکلاتی است که این کودکان دچار آن می‌شوند. اغلب تداوم این اختلال‌ها در کودک باعث می‌شود موفقیت در تحصیل برای او عذاب‌آور و سخت و در برخی موارد منجر به دلسردی، کاهش عزت نفس، سرخوردگی مزمن و روابط ضعیف با همسالان ‌شود. یکی از مهم‌ترین این اختلال‌ها

«اختلال خواندن» است. در این اختلال، پیشرفت کودک در زمینه خواندن با توجه به سن، آموزش و هوش، پایین‌تر از حد مورد انتظار است و این امر به میزان زیادی مانع موفقیت تحصیلی یا فعالیت‌های دیگر مستلزم خواندن می‌شود. ویژگی این اختلال، ناتوانی برای شناسایی واژه‌ها، خواندن کند و نادرست و فهم ضعیف مطالب خوانده شده است.

▪ معمولا در سنین پایین این مشکل به چه صورت خود را نشان می‌دهد؟

به‌طور عمده و مشخص این اختلال با ضعف در یادگیری حروف، فراموشی اسم و صدای حروف و ناتوانی و اشکال در امر خواندن مشخص می‌شود. اما هیچ بررسی آزمایشگاهی برای تشخیص این اختلال وجود ندارد و در صورت شک به وجود اختلال باید از تست‌های هوش و ارزیابی پیشرفت تحصیلی استفاده کرد تا عدم همخوانی هوش و توانایی خواندن در کودک مشخص شود. البته در خیلی از این کودکان همزمان با اختلال یادگیری اشکالات زبانی هم وجود دارد که به صورت اختلال در تشخیص و تمییز صدا و مشکلات در توالی مناسب کلمات است. این کودکان ممکن است خواندن را از کلمه وسط جمله یا انتهای یک کلمه نوشته‌شده شروع کنند. گاهی حروف را پس و پیش می‌خوانند و در به یادآوردن اسم و صدای حروف هم دچار مشکل هستند. معمولا خواندن و نوشتن را دوست ندارند و از آن گریزانند و اگر مجبور به خواندن و نوشتن شوند، دچار اضطراب می‌شوند.

▪ یعنی این اختلال می‌تواند همراه با مشکلات روانی باشد؟

ادامه این مشکلات و ناکامی و شکست ناشی از آن، باعث بروز احساس شرم و تحقیر می‌شود که به‌تدریج این احساسات ناخوشایند شدیدتر و زمینه‌ساز بروز خشم، افسردگی و عزت نفس پایین می‌شود. اختلال خواندن حدود ۴ درصد بچه‌های سنین مدرسه را مبتلا می‌کند و در هر دو جنس دیده می‌شود. این اختلال در کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه - بیش‌فعالی بسیار شایع‌تر از جمعیت عمومی است. در کودکان مبتلا مشکلات رفتاری هم شایع است.

▪ آیا این مساله در سنین مدرسه می‌تواند باعث افت تحصیلی شود؟

بله، ضعف تحصیلی دلایل متعددی دارد که از این بین می‌توان به پایین بودن ضریب هوشی، نقص تمرکز، افسردگی، مسایل و مشکلات محیطی و پیرامونی و اشکال در آموزش اشاره کرد. اما یکی از دلایل ضعف و عدم پیشرفت تحصیلی «اختلالات یادگیری» است. مشخصه این اختلال‌ها در کودکان و نوجوانان عدم پیشرفت تحصیلی مورد انتظار در زمینه خواندن، نوشتن یا حل مسایل ریاضی در مقایسه با توانایی هوشی کلی فرد است و این به آن معناست که به‌‌رغم طبیعی بودن ضریب هوشی کودک، او در یک یا چند حوزه تحصیلی، توانایی کمتری نسبت به آنچه که از او انتظار می‌رود، دارد.

▪ شایع‌ترین مشکلی که چنین کودکانی با آن روبرو هستند، چیست؟

کودکان مبتلا ممکن است در خواندن شفاهی دچار اشتباه‌های متعددی مانند حذف، اضافه کردن، تغییر، تحریف کلمات و عبارت‌ها شوند. آنها در تشخیص ویژگی‌ها و اندازه حروف چاپی به خصوص حروفی که برای جهت‌گیری فضایی و طول خط تفاوت دارند دچار اشکال می‌شوند. سرعت خواندن کند و درک و فهم کودک از مطالبی که می‌خواند کم است. معمولا بیشتر کودکانی که دچار این مشکل هستند، تا کلاس دوم ابتدایی تشخیص داده می‌شوند. البته در موارد شدیدتر می‌توان در کلاس اول هم متوجه این مشکل شد. با توجه به اینکه ممکن است در کلاس‌های پایین (ابتدایی) کودک با استفاده از حافظه و به خاطر سپردن اشکال حروف و کلمات، ضعف را به‌طور نسبی جبران کند در نتیجه اختلال خود را در سنین بالاتر مثلا کلاس‌های سوم و چهارم نشان می‌دهد. نکته مهم این است که ضعف در خواندن ممکن است باعث بروز ضعف در سایر درس‌ها شود به این دلیل که تقریبا تمام درس‌ها نیازمند خواندن هستند و این مساله اهمیت این اختلال را بیشتر نمایان می‌کند.

▪ آیا درست است که اختلال در یادگیری با گذشت زمان حل می‌شود؟ بهترین روش درمانی برای این کودکان چیست؟

برخی از کودکان مبتلا، ممکن است به تدریج مشکلاتشان کاهش یابد یا حتی رفع شود ولی در اکثر موارد نیاز به کمک برای اصلاح اختلال وجود دارد که در موارد خفیف این مشکل در سال‌های اول برطرف می‌شود ولی در موارد شدیدتر، ممکن است درمان تا دوران دبیرستان هم ادامه پیدا کند. معمولا در درمان کودکان مبتلا، از شیوه‌های خاص آموزشی که در آنها تاکید بر واژه‌خوانی و تمرین خواندن متن است استفاده و سعی می‌شود صحیح‌خوانی، فهم خواندن، روان‌خوانی و هجی‌کردن کلمات تقویت شود. این درمان‌ها گاهی انفرادی و گاهی در گروه‌های کوچک انجام می‌شود.‌ به والدین هم توصیه می‌شود هنگامی که کودکشان کلمه‌ای را اشتباه تلفظ کرد، او را مجبور به تلفظ صحیح نکنند بلکه به آرامی تلفظ صحیح کلمه را دوباره تکرار کنند. نکته مهم در درمان این است که لازم است جدا از درمان اختصاصی اختلال خواندن به عوارض ناشی از آن مانند افسردگی، اضطراب، کاهش اعتمادبه‌نفس و... نیز توجه شود و همزمان آنها نیز درمان شوند که این امر باعث تسریع بهبود اختلال اصلی نیز می‌شود. زیرا بسیاری از این کودکان در سنین پایین به دلیل اینکه ممکن است مورد تمسخر قرار گیرند از حضور در جمع و صحبت کردن امتناع می‌کنند و در نهایت اعتمادبه‌نفس کمتری برای حضور در جمع‌های خانوادگی یا دوستان دارند. همچنین لازم است مهارت و کفایت اجتماعی این کودکان که معمولا ضعیف است نیز بررسی و تقویت شود، بنابراین والدین و مربیان نباید فراموش کنند که هرچه سریع‌تر تشخیص صورت بگیرد و درمان آغاز شود، پیامد نهایی اختلال بهتر است و این افراد زودتر بهبود پیدا می‌کنند که این امر مستلزم آشنایی و توجه والدین و مربیان به این اختلال است.

مرضیه نوروزی