هنر اتروسك هنر رومی امپراتوری پیشین«معماری و طرحهای عمرانی»

وقتی اوکتاویانوس سزار پسر خواهرزاده و وارث یولیوس سزار نیروهای آنتونیوس و کلئوپاترا را به سال ۳۱ پیش از میلاد در آکتیوم قلع و قمع کرد به جنگ داخلی طولانی و نود ساله ای که جمهوری روم را به لرزه درآورده بود پایان داد

● امپراتوری پیشین

وقتی اوکتاویانوس سزار پسر خواهرزاده و وارث یولیوس سزار نیروهای آنتونیوس و کلئوپاترا را به سال ۳۱ پیش از میلاد در آکتیوم قلع و قمع کرد به جنگ داخلی طولانی و نود ساله ای که جمهوری روم را به لرزه درآورده بود پایان داد.

اوکتاویانوس با آنکه خود را احیا کننده و حامی قانون اساسی و سنتهای جمهوری روم می دانست و چنین اعلام کرده بود، عملاً نخستین امپراتور روم شد و با قدرت تمام بر سراسر امپراتوری روم فرمانروایی کرد و لق افتخار آمیز اوگستوس [= محترم] را از سنای خرسند دریافت کرد. صلحی که با آغاز امپراتوری اوگوستوس بر روم سایه افکند، پاکس رومانا [ دوره صلح و آرامش روم] نامیده می شود، زیرا تا مدتی طولانی در اثر توجهات امپراتوران رومی، تا ۱۵۰ سال بعد صلح و ظآرامش در دنیای رومی برقرار شد، که در تاریخ جهان بی سابقه است. اوگوستوس که تصمیم گرفته بود حکومتی تزلزل ناپذیر برپا دارد، فرماندهی ارتش و اداره امور مالی امپراتوری را شخصاً عهده دار شد و عمداً ساختمان جدید و با شکوه شهر رم را آغاز کرد تا چهره ای پرشکوه به واقعیت امپراتوری ببخشد.

جانشینان اوگوستوس – کلاودیوس و نرون – در سده نخست میلادی به سیاست پرشکوه سازی ظاهراً مرئی امپراتوری با استفاده از معماری و هنر و انجام دادن یک رشته کارهای عام المنفعه، گاهی به حد افراط، ادامه دادند. امپراتوری روم در سده دوم – دوران حکومت ترایانوس، هادریانوس و آنتونیتها – از هر زمانی پهناور تر شد و به اوج قدرت خود رسید قدرت و نفوذ روم را در دنیای غرب رقیبی نبود، ولی قبایل جدید ژرمنی پیوسته از مرزهای شمالی و پارتیها و ایرانیان نوخاسته از مرزهای شرقی، آن را زیر فشار قرار می دادند.

این فشارها در سده سوم شدت گرفتند و توأم یا زوال قدرت امپرتور در داخل امپراتوری از هم پاشیدگی استخوان بندی اقتصادی و اداری و آغاز هرج و مرج نظامی، امپراتوری را تقریباً تا نقطه سقوط رساندند. در سال ۲۸۵ میلادی، امپراتوری روم موقتاً احیا شد به دست آخرین امپراتور مسیحی نشده یعنی دیوکلسین که تعقیب و کشتار وحشیانه فرقه ای از مسیحیان نیز در دوره حکومت وی به وقوع پیوست. به فاصله سپری شدن عمر یک نسل، پیروزی همین فرقه، نقطه عطفی در تاریخ جهان پدید آورد.

● معماری و طرحهای عمرانی

طرحهای بلند پروازانه امپرتوری در دوره امپراتوری پیشین، در معماری آن، البته چشمگیرتر از هر عرصه دیگری بازتاب یافته اند. شرایط نسبتاً ماندگار دوره صلح و آرامش روم، رومی کردن ایالتها را امکان پذیر ساخت و شهرنشینی – برنامه ریزی و ساختمان شهرها - در این روند، نقش اصلی را ایفا کرد. پیش از این، رشد سریع جمعیت مخصوصاً جمعیت شهری را علت گریز مردم به ویلاهای حومه شهرها ذکر کردیم. فشار جمعیت در خود شهر، ساختن خانه گل و گشاد و دهلیز سرگشاده دار رومی – که لبریز از فضای مسکونی – را از رواج انداخت.

در شهر رم جمعیتی نزدیک به یک میلیون نفر می بایست در واحدها یا بلوکهای چند طبقه آپارتمانی جا داده می شدند. چیزی نزدیک به ۹۰ درصد جمعیت شهر رم در ۴۵۰۰۰ بلوک آپارتمانی – با حداکثر ارتفاع قانونی یعنی در پنج طبقه (به بلندی ۱۸ تا ۲۱ متر) از نوع مذکور سکومت گزیده بودند.

بیشتر جمعیت تقریباً پنجاه هزار نفری شهر اوستیا، بندرگاه شهر رم، در اینگونه خانه های آپارتمانی جا داده شده بود. برخی از خانه های مزبور تا کف طبقه سوم، همچنان برجا مانده اند. بیشتر از این خانه ها از آجر و برخی نیز از بتون ساخته شده بودند. طبقه همکف به مغازه ها اختصاص داده می شد، آپارتمانها در بالای مغازه ها ساخته می شدند و هریک پلکان جداگانه ای داشته اند. بیشتر آپارتمانهای آن روز، در مقایسه با آپارتمانهای امروزی ما، بسیار جادارتر بودند و آپارتمانهای دو طبقه گاهی تا دوازده اتاق داشتند.

در نمونه بازسازی شده یک بلوک آپارتمانی شهر اوستیا می بینیم که بلوکهای آپارتمانی به گرد حیاطی مرکزی ساخته می شدند که با مناظری آراسته می شد و گاه یک زیارتگاه کوچک نیز داشت. ظاهراً بیشتر آپارتمانها بالکن داشتند، که امروزه نیز از ویژگیهای ثابت خانه های ایتالیاست. فقط در آپارتمانهای بسیار مجلل توالت خصوصی ساخته می شد، ساکنان بقیه آپارتمانها از آبریزگاههای مشترک یا عمومی در طبقه همکف استفاده می کردند.

در بلوکهای آپارتمانی حمام خصوصی نبود ولی حمامهای عمومی در نقاط سهل الوصول شهر پراکنده بودند و به شبکه های گرمایش پیشرفته ای مجهز بودند که در خانه ها و آپارتمانهای خصوصی اثری از آنها نبود.

( این وضع در بخشهایی از ایتالیای امروزی، همچنان پابرجا مانده است). تراکم جمعیت در شهرها باعث افزایش بی وقفه کرایه خانه و روییدن خانه های سرهم بندی شده ارزان قیمت، در همه جا شد. کمبود مصالح غالباً با طراحی بد توأم می شد – مثلاً پی ساختمان را نسبت به ارتفاع آن بسیار کوچک می گرفتند و از فضای محدود موجود در ساختمان مزبور نیز حداکثر استفاده ممکن را به عمل می آورند. جووِنال شاعر، با طنزی تلخ درباره ساختمانهای محقر و بدساخت شهر چنین گله می کند:

«... ما ساکنان شهری هستیم که بیشتر دیوارها و سقفهایش توفال کوبی شده اند: چون صاحب خانه، ترکهای دیوار کهنه را این طوری وصله می کند و به ساکنان خانه اجازه می دهد تا در زیر خرابه ای که بالای سرشان آویخته است، با خیال راحت بخوابند.»

آسایش شهروند متوسط الحال و فقیر روم باستان، تا اندازه ای بیش از آنچه بر ما دانسته است، به امکاناتی بستگی داشت که دولت در پایتخت، ایالتها و شهرها – تأمین می کرد. دولت وظیفه توزیع مواد غذایی، تأمین آب، بهداشت، جاده و پل برای استفاده میلیوها انسان را برعهده داشت، مردم از خدمات حفاظتی نیروهای پلیس و آتش نشانی نیز برخوردار بودند. اداره این خدمات در روزگار پرشکوه امپراتوری روم، در مقایسه با معیارهای امروزی نیز کارآمد بود، البته با در نظر گرفتن محدودیتهای ناشی از تکنولوژی و شبکه گسترش نیافته ارتباطات در آن روزگار، مسأله تأمین آب کافی برای جمعیت شهرهای پر ازدحام، پس از مسأله توزیع مواد غذایی، در درجه دوم اهمیت قرار داشت.

رومیان نخستین ملتی بودند که برنامه ای منظم برای گسترش شبکه های آبیاری در کارهای شهرسازی خویش داشتند. شهر رم در نخستین سالهای سده چهارم پیش از میلاد دست اندر کار ساختمان چندن آبگذر میان دره ای برای خود شد و آبگذرهای رومی یا ویرانه های آنها هنوز در بسیاری از شهرهای رومی، چه در ایتالیا و چه در ایالات آن، برجا مانده است. آب را از سرچشمه اش با استفاده از جریان نقل که مستلزم ساختن کانالهایی با شیب کاهش یابنده تدریجی، گاه به طول بیش از هفتاد و پنج کیلومتر بود تا شهر نهرکشی می کردند و می رساندند، این کار، حتی با معیارهای امروزی، از دستاوردهای چشمگیر مساحی و مهندسی به شمار می رود. آبگذر میان دره ای پون دوکار نزدیک شهر نیم در فرانسه جنوبی، یکی از زیباترین و جالب ترین نمونه های مهارت رومیان در کارهای مهندسی است. عرض هر دهانه بزرگ به ۲۵ متر می رسد و از بلوکهای سیمانکاری شده ای که هر کدام دو تن وزن دارد، ساخته شده است.

آهنگ شتابان قوسهای کوچک بالایی (محل انتقال کانال) که سه تا سه تا روی قوسهای بزرگتر ساخته شده اند، گواهی است بر حس تشخیص زیبایی و کاربرد عملی آن توسط مهندس رومی. آبگذر تکمیل شده، آب را پس از طی مسافتی در حدود ۴۵ کیلومتر به شهر نیم می رساند و روزانه نزدیک به ۱۰۰ گالن آب در اختیار هریک از ساکنان آن قرار می داد. خدماتی از این قبیل و ساختمانهای عظیمی که برای تحقق آنها مورد استفاده قرار می گرفتند ملتهای گوناگونی را که در زیر حاکمیت روم قرار گرفته بودند متقاعد می کرد که تن در دادن به قدرتی چنین کاردان و استفاده از مزایای آن، از عواقب رومی شدن ایشان خواهد بود.

اگر ساختن آبگذر می تواند ارزش احترام به رم را نشان دهد، ساختن یک شهر چه احترامی برخواهد انیگیخت! در تیمگاد (تاموگادیس) شمال آفریقا، در حدود سال ۱۰۰ میلادی، رومیان شهری ساختند که تا انهدام نهایی اش توسط مورها در سده ششم میلادی پا برجا مانده بود. این شهر که – به فاصله ۱۵۰ کیلومتری دریا و در امتداد یک جاده نظامی ساخته شده بود، اختصاصاً برای استقرار یک پادگان نظامی به منظور آرام نگه داشتن قبایل محلی در نظر گرفته شده بود؛ ولی این نقش اولیه، بلافاصله دگرگون شد و دولت از صرف هیچ هزینه ای در جهت هرچه جالبتر کردن این شهر کوچک ایالتی برای ساکنان محلی اش فروگذار نکرد. در اینجا آفریقاییها حضور جسمانی امپراتوری روم را احساس می کردند و این شهر نیز نماینده اقتدار امپراتور و تمدن رم به شمار می رفت.

شهر تیمگاد مانند بسیاری از دیگر سکونتگاههای مستعمراتی، کلید سیاست رومی سازی بود. نقشه این شهر با دقتی بی مانند تهیه شده بود و طرحش بر نقشه اردوگاههای نظامی رومیان (دژ مستحکم یا کاستروم) استوار بود. شهر نمونه رومی در ایالاات به شکل یک مربع تقسیم شده به خانه های مساوی از طریق دو شاهراه یا شریان ارتباطی اصلی عمود بر هم ساخته می شد، که محور شمالی – جنوبی آن را کاردو و محور شرقی – غربی اش را دکومانوس می نامیدند، فوروم شهر نزدیک محل تقاطع این دو جاده قرار می گرفت.

---