دولت عقل

هدف این مقاله بررسی تحریم های اقتصادی ایران در طی سال های پس از انقلاب اسلامی و بخصوص در دوره دولت اصلاحات و دوره کنونی و توضیح درباره دو گزاره رایج در میان مسئولان کشور درباره تحریم ایران است دو گزاره مهمی که به کرات توسط مسئولان دولتی تکرار می شود و ضمن آنکه کاملا با واقعیت فاصله دارد, باعث پنهان شدن نتایج خطرناک سیاست خارجی اشتباه دولت کنونی برای کشور می شود

اخیرا بعضی از مسئولان دولت و حامیانشان برای دفاع از سیاست خارجی دولت کنونی به نقد سیاست خارجی دولت اصلاحات پرداخته و حرف های عجیب و غریبی مطرح می کنند و بدیهیات مربوط به سیاست خارجی ، امنیت ملی و منافع ملی راهم به زیر سوال می برند. نگران کننده ترین احتمال آن است که تصور کنیم واقعا گویندگان و نویسندگان این مطالب باور دارند که سیاست خارجی کنونی برای کشور مصونیت و امنیت و فرصت ایجاد نموده و احتمالا سیاست خارجی گذشته باعث افزایش تهدید و کاهش عزت کشور بوده است. با فرض صداقت حداقل بخشی از این گویندگان و نویسندگان در اظهاراتشان، بنا دارم با طرح چند مسئله ادعاهای مطرح شده در مورد نقش سیاست خارجی دولت اصلاحات و سیاست خارجی دولت کنونی را در تحدید و تشدید تهدیدات علیه امنیت ملی و منافع ملی ایران مورد بررسی قرار دهم. متن حاضر سومین مقاله از این دسته است . هدف این مقاله بررسی تحریم های اقتصادی ایران در طی سال های پس از انقلاب اسلامی و بخصوص در دوره دولت اصلاحات و دوره کنونی و توضیح درباره دو گزاره رایج در میان مسئولان کشور درباره تحریم ایران است. دو گزاره مهمی که به کرات توسط مسئولان دولتی تکرار می شود و ضمن آنکه کاملا با واقعیت فاصله دارد، باعث پنهان شدن نتایج خطرناک سیاست خارجی اشتباه دولت کنونی برای کشور می شود.

▪ گزاره اول حکایت از آن دارد که: تحریم های اقتصادی ایران در گذشته برای منافع ملی کشور هیچ مشکل مهمی ایجاد نکرده است؛ بلکه برعکس باعث شده که متخصصان ایرانی تحریک شده و دست به تلاش هایی بزنند که در شرایط بدون تحریم عملی نبوده است.

▪ گزاره دوم حکایت از آن دارد که: تحریم اقتصادی مسئله جدیدی نیست بلکه از اولین روزهای پس از انقلاب اسلامی همواره و به رغم هرسیاستی که تهران اتخاذ کرده وجود داشته وهنوز هم وجود دارد. تلاش خواهد شد که جنبه های خلاف این دو گزاره شکافته شده و همچنین توضیح داده شود که چرا هرچند ایران در تمامی سال های پس از انقلاب گرفتار تحریم هایی بوده اما امروز کشور در معرض بدترین و خطرناک ترین تحریم ها،پس از انقلاب اسلامی قرار گرفته است.

۱) تحریم اقتصادی برای هرکشوری خسارت بار، مخرب و گاه خطرناک است . در دنیای امروز تحریم های اقتصادی به هرشکل آن ، برای هرکشوری و در هر حدی خسارت بار و مشکل آفرین است وتحریم های علیه ایران نیز در تمامی سال های پس از انقلاب اسلامی کم و بیش چنین تاثیراتی داشته است.این ادعا به معنای آن نیست که متخصصان توانای ایرانی بخش های زیادی ازاین خسارت ها را کاهش نداده و بخشهایی از تحریم ها را خنثی نکرده اند، بلکه به معنای آن است همین متخصصان از خدمات بسیار نتیجه بخش تری برای کشور به دلیل عدم دسترسی به علوم و فنون مورد نیازشان محروم شده و جامعه نیز به همین خدمات محدود آنان دل خوش کرده است . آنان در شرایط ارتباطات باز اقتصادی و علمی و صنعتی می توانستند فرصت های بسیاربیشتری برای توسعه کشور فراهم کنند و در واقع یکی از نتایج تلخ تحریم های ایران ، از بین رفتن همین فرصت های شگرف توسعه در ایران است.

برای روشنتر شدن موضوع به چند جنبه مهمتر آن اشاره می شود: تحریم های مخرب و تلاش های بی سرانجام، تا مرز نابودی. تجربه کره شمالی مسلما خیلی بی انصافی خواهد بود اگر علل پیشرفت های ایران در زمینه های نظامی و هسته ای و غیره را به حساب تحریم بگذاریم و ادعا کنیم که متخصصان ایرانی در شرایط تحریم برسرعقل آمده و مجبور می شوند که کارهای بزرگ انجام دهند. مسلما پیشرفت های ایران مدیون نیروی متخصص متعهد و ملی ایرانی است که در سال های پس از انقلاب اسلامی بیشتر ، عالم تر ، تواناتر و متعهدتر از هر زمان شده اند و درهمه زمینه ها به موفقیت های برجسته ای رسیده اند. بی تردید وجود نیروی انسانی متخصص و جوان و توانای ایران، از نعمت های بزرگی است که سال هاست کشور را آماده جهش های اقتصادی بزرگ کرده است و متاسفانه به دلیل بیراهه رفتن مسئولان، ملت بزرگ ایران از نتایج این نعمت بزرگ محروم مانده اند.

مسلما متخصصان در شرایط تحریم هم کارهای بزرگی انجام داده اند و می دهند اما درشرایط عدم تحریم و کاهش حساسیت ها نسبت به ایران و شرایط اعتماد سازی با جامعه جهانی می توانند کارهای خیلی بزرگتری انجام دهند هم چنانکه در دوره دولت آقای خاتمی نشان دادند که چنین می کنند. اگر قرار بود که کشوری دراثر تحریم و انزوا به پیشرفت و موفقیت برسد باید کره شمالی به عنوان منزوی ترین کشور جهان ، مظهر پیشرفت و توسعه جهان می شد. اما واقعیت این است که کره شمالی در اثر تحریم از موقعیت بسیار خوش نام قهرمان ضد آمریکایی جنگ کره، به یکی از فقیر ترین و تحقیرشده ترین کشورهای آسیایی بدل شده است. رهبران کره شمالی به قیمت دست یابی به تسلیحات نظامی موثرتر با کمک صنایع از رده خارج شده شوروی سابق و همچنین تولید تدریجی مواد مورد نیاز دو یا سه کلاهک هسته ای، به امید واهی عزت و اقتدار و امنیت ، تحریم را کشورشان را قابل تحمل تصورکردند و در عمل همه هستی ملی ، امنیتی و عزت کشورشان را برباد دادند؛ مردم کشورشان را به اوج فقر و تهی دستی کشاندند؛ به نهایت ذلت و تحقیر در برابر آمریکا تن دادند و به کمک های اندک بلاعوض آمریکایی ها دل خوش کردند. هرچند کره شمالی بهیچوجه از نعمت متخصصان برجسته ای چون متخصصان ایرانی بهره مند نبود اما آنچه کره شمالی را ازیک قهرمان ضد آمریکایی به یک کشور تحقیر شده زیر دست و پای آمریکا بدل کرد، استراتژی غلطی بود که به خاطر آن انزوا و تحریم ها را به توهم کسب عزت در اثر توان هسته ای به جان خریدند و نهایتا همه اعتبار کشورشان را نابود کردند. ( دراین مورد قبلا نوشته ام و درفرصتی باز هم خواهم نوشت.) جهش های بزرگ علمی ، صنعتی و توسعه با رفع مانع تحریم ، تجربه چینی در دو دهه گذشته ، تلاش برای رفع موانع دسترسی به صنایع و تکنولوژی های برتر یکی از مقدماتی ترین برنامه های استراتژی توسعه چین بوده است.

چینی ها حداقل دو دهه است که آموختن مدیریت توسعه و کسب تکنولوژی برتراز کشورهای پیشرفته را سرلوحه کار خود قرار داده اند و به این نتیجه رسیده اند که بدون دسترسی به این حوزه ها قادر به پیشرفت واقعی نیستند. آنها سالهاست که به قیمت بردباری های سیاسی بین المللی و به قیمت تولید ارزان و تدریجا با کیفیت همه چیز و برای همه سفارش دهندگان در کشورشان ، دائما درحال یادگیری روش های پیشرفته و جذب علوم و فنونی هستند که پیش از تحول دهه اخیر ورودش به چین ممنوع بود. چینی ها سال ها پیش دریافتند که با دانش و فنون بومی و اقتباس شده از صنایع کهنه اتحاد شوروی قادر به پیشرفت نیستند و انزوا و تحریم باعث عقب ماندگی همه جانبه کشورشان شده است . آنان تصمیم گرفتند واقعا پیشرفت کنند و بزرگ شوند و دراین راه قبل از هرچیزی از جمله سیاست خارجی و تبلیغات سیاسی به دست یابی به صنایع و فنون پیشرفته اولویت دادند. آنان بناداشتند که ابرقدرت شوند و راه رسیدن به چنین موقعیتی را بازکردن درهای بسته صنایع و تکنولوژی های جدید به روی کشورشان می دانستند.

اکنون پس از یک دوره ۱۵ ساله می توان گفت که چینی ها موفق شده اند و موفقتر هم خواهند شد. مسلما چینی ها دردوران تحریم همه تلاش های خود رابکار گرفته بودند و سعی داشتند که از همه متخصصان و علوم و فنون خود برای دست یابی به صنایع برتر استفاده کنندو هرچه می توانند اختراع و اکتشاف و تولید کنند. مدیران عالی موفق امروز چین، در آن دوره برای خود کفایی کشور تلاش می کردند اما حاصل همه تلاش آنان بسیار ناچیز بود. همان مدیران جدی نظام مقتدر سوسیالیستی چین به این باور رسیدند که باید مسیر و استراتژی خود را تغییر دهند و پیش از ادعاهای بیشتردر مورد قدرتشان، ابزار بزرگی خود را فراهم نمایند. اگر امروز چینی ها بسیار موفق تر از دو دهه پیش عمل می کنند، اقتدار و عزت خیلی بیشتری بدست آورده اند و محکمتر از گذشته موضع می گیرند و به توسعه نفوذ خود در جهان فکرمی کنند،به دلیل تغییر مدیریت یا حکومت یا حتی تغییر جاه طلبی های سیاسی و بین المللی آنان نیست بلکه به دلیل تغییر استراتژی آنان برای قدرتمند شدن و توسعه است.

چینی ها دریافتند که تحریم حتی در کمترین حد آن که کنترل ورود تکنولوژی های برتر به کشورشان بوده است بسیار خسارت بار است و راه برتر شدن آنان را در دنیای امروز بسته است و باید راه حلی برای برون رفت از این موقعیت پیدا کند. چینی های در ده سال گذشته هزینه های زیادی بابت استراتژی جدید خود درحوزه های سیاسی و بین المللی پرداخته اند و حتی در مقاطع حساسی مانند اجرای قرارداد ساخت تاسیسات هسته ای اصفهان به دوستان خوبی مانند ایران هم به آسانی پشت کردند اما براستراتژی خود پای فشردند. هرچند برای بسیاری چون ایرانی ها بسیار گران بود اما امروز می توان گفت که استراتژی چین برای توسعه ملی اگر به نفع دیگران نبوده برای توسعه چین ضروری و موثر بوده و این کشور در مقابل اعتماد سازی با جامعه جهانی ، امکانات بسیار گسترده ای حتی از آمریکا برای رسیدن به اهدافش در جهت توسعه کشورش کسب نموده است .

خسارت های پنهان تحریم ها ایران مسلما توسعه ایران نیز همچون چین دهه هشتاد و کره شمالی ،خسارات بسیار زیادی به دلیل عدم دسترسی کشور به تکنولوژی های برتر متحمل شده است . اگر در دهه اول پس از انقلاب ، حکومت ایران آنقدر گرفتار ساماندهی کشورو جنگ بود که توسعه در درجه اولویت بعد قرارداشت اما دست اندرکاران توسعه پس ازجنگ به روشنی خسران ناشی از عدم دسترسی ایران به تکنولوژی ها و صنایع پیشرفته را درک می کردند. بسته بودن راه های ارتباط آزاد و متقابل صنایع ایران با جهان صنعتی همواره متخصصان ایرانی را در بن بست های سختی در مسیرهای توسعه گرفتار کرده است. سال های پیش در سمت معاون وزیر خارجه ، درجمع مدیران شرکت های مرتبط با تکنولوژی اطلاعات و اطلاع رسانی از ناتوانی آنان برای گرفتن بازاری درجهان گلایه کردم . گفتم هند در سال ۱۳۷۸حدود ۵۰۰ میلیون دلارصادرات نرم افزار داشت و شما گفتید که متخصصان ایرانی می توانند موفقتر هم باشند. ظرف سه سال سهم هند در بازارجهانی نرم افزار به ۵ میلیارد دلار رسید، حالا به ۱۰ میلیارد دلار رسیده و قرار است تا سال ۱۳۹۰ ( ۲۰۱۰) به سالی ۵۰ میلیارد دلار برسد، یعنی بیش از همه صادرات نفت و گاز ایران ، اما شما همچنان کاری نکرده اید و ایران همچنان سهمی در جهانی بازار تکنولوژی ارتباطات و نرم افزار ندارد. یکی از مدیران حاضر با تلخی پاسخ داد که مقصر سیاست خارجی است . شما در این دولت کارهای بزرگی کرده اید و موفق شده اید بسیاری از راه ها را به روی اقتصاد و توسعه ایران بازکنید اما همچنان درهای مهمی بسته مانده است . چرا باقی این راه را نمی روید؟

چرا مشکلات کشور با آمریکا راکم نمی کنید تا تحریم های آمریکا کاهش یابد. شما اندکی دیگر از این موانع را برطرف کنید تا ما نشان دهیم که دراین زمینه چقدر تواناتر هستیم. شما تحریم های آمریکا را کاهش دهید، ما با کمک متخصصان ایرانی و ایرانی های متخصص در کشورهای دیگر باقی راه را می رویم و بخش مهمی از بازار جهان و از جمله آمریکا را می گیریم و به پیشرفت های مهمی می رسیم . به او گفتم که به ما اجازه داده نمی شود که بیش از این در مسیر حل مشکلات با آمریکا پیش برویم اما عملا ما توانسته ایم با تدبیرهای سیاسی نقش مخرب تحریم های آمریکا را خنثی کنیم . حداقل برای کار اقتصادی با کشورهای دیگر برخلاف گذشته هیچ مانع مهمی وجود ندارد. او گفت اشتباه می کنید. در تکنولوژی های پیشرفته و بخصوص در تکنولوژی ارتباطات که آمریکا حرف اول را می زند و امکان ردیابی و کنترل فعالیت دیگران برای آمریکا وجود دارد تاثیر تحریم ها شدید است . او گفت ما متخصصان ایرانی این حوزه عملا برای صدور خدمات کامپیوتری تلاش می کنیم اما زندگی ما دربیرون ایران بسیار سخت و تحقیر آمیز است. ما مثل کارگران غیر قانونی عملا به صورت پنهان کار و زندگی می کنیم. به قیمت هایی گاه کمتر از یک سوم چینی ها و هندی ها خدماتی بهتر از آنان را می فروشیم ، اما مجبوریم کارمان را به نام یک عده بیکاره در کشورهای عربی خلیج فارس و مالزی و جاهای مشابه بفروشیم که سود اصلی را می برند. نه تنها نمی توانیم تبلیغ کنیم و نام ایرانی را به شهرت جهانی برسانیم بلکه نام و ملیت خودمان را پناه کنیم. تازه هر روز هم دعا می کنیم که همین وضع باقی بماند و کسی نفهمد که این کارهای بزرگ را ما ایرانی ها انجام می دهیم چون دراین صورت همین راه سخت زندگی ما هم سد خواهد شد. جز این تنها راه دیگر ما مهاجرت از ایران است که آنرا نمی پسندیم.

او اضافه کرد که البته تنها نتیجه تلخ تحریم این نیست که متخصصان این صنعت قادر نیستند کالای خود را در بازارهای جهان خوب بفروشند و به درآمد متناسب برسد و در نتیجه کارهایشان را توسعه بیشتر بدهند، بلکه واقعیت این است که متقابلا محدودیت های تحریم مانع دسترسی متخصصان ایرانی به بسیاری از پیشرفت های علمی و صنعتی با درجه اهمیت بالاتر می شود. این وضع باعث می شود که متخصصان ایرانی که از هندی ها و چینی ها تواناترند در حوزه محدودی درجا بزنند و به حوزه های درجه یک راه پیدا نکنند. با ابراز تاسف ،توضیح دادم که متاسفانه به دولت اصلاحات اجازه حل مشکلات با آمریکا داده نمی شود و داده نخواهد شد اما امیدوارم که باکارهای موفقی که دراین دوره انجام شده همه درک کرده باشد که می توان ضمن حفظ اصول و ارزشها، منافع ملی خیلی بیشتری با اعتماد سازی با دیگر کشورهای جهان برای کشورمان تامین کرد و حتی خیلی وقت ها کشورهای قدرتمند را به انعطاف و سازگاری با منافع ملی کشور واداشت . هرچند هرگز سخنان او فراموش نشد اما کاربیشتری نیز برای حل این مشکل تا پایان دوره ممکن نگردید.. گفته های او به روشنی نشان می دادکه تحریم های دیگران علیه ایران تا چه حد روزنه های مشکل آفرین پیدا و پنهان دارد و چگونه هرچه ایران به سمت قله های توسعه و پیشرفت گام های بلندتری برمی دارد، ضرورت حل مشکلاتش با جهان افزایش بیشتری می یابد . پیشرفت های کنونی علمی و صنعتی کشور، مدیون اعتماد سازی باجهان پیشرفت های ایران درحد تکنولوژی های حساس کنونی که البته فاصله زیادی با تکنولوژیهای روزآمد و پیشرفته درجهان صنعتی دارد، تنها به قیمت اعتماد سازی های نسبی دولت آقای خاتمی و درفضای گسترش همکاری های جهانی محقق شده است. ساده لوحانه است اگر تصور شودکه متخصصان و دانشمندان ایرانی درشرایط تحریم عزمشان جزم تر شده و ناگهان تصمیم گرفته اند که همه چیز را دوباره در کشور اختراع و تولید کنند و این عزم جزم به طرز معجزه آسایی به پیشرفت های صنایع هسته ای و نظامی و صنایع دیگر منجر شده است . ت

مامی پیشرفت های نسبی ایران حتی در حوزه هایی که از سوی آمریکا تحریم بوده صرفا به دلیل موفقیت ایران در کاهش حساسیت های نسبت به ایران ونسبت به پیشرفت های ایران درسطح جهان در دوره دولت آقای خاتمی بوده است. در این دوره کشور توانست با خنثی کردن تحریم هایی که از قبل اعمال شده بود تا حد زیادی موانع دسترسی متخصصان کشور را به علوم و ابزارهای پیشرفته در بازارهای رسمی و غیررسمی کاهش دهد. پیش از این بخاطر فضای تند علیه ایران نه تنها ایران درمعرض تحریم های بیشتر بود بلکه پیشرفت های علمی و صنعتی به دلیل عدم امکان دسترسی به نیازهای اولیه آن پیشرفت ها ناممکن به نظر می رسید. ( دراین مورد بخصوص در زمینه هسته ای قبلا به تفصیل نوشته ام و در فرصت های بعدی نیز بیشتر خواهم نوشت.

۲) سیاست خارجی ماجراجو و تحریم های بی نظیر اقتصادی در نتیجه آن هرچند از فردای روز انقلاب اسلامی ، موانعی مانند عدم همکاری های گذشته با ایران در زمینه های صنعتی و دفاعی شکل گرفت و مشکلات بزرگی مانند جنگ تحمیلی نیز در قیاس باعظمت انقلاب اسلامی دور از انتظار نبود؛ اما ایران هرگز پس از انقلاب اسلامی، به اندازه امروز در معرض موانع بی شمار تحریمی قرار نگرفته است و آنچه امروز به عنوان تحریم های تهدید کننده منافع ملی و توسعه ایران مطرح می شود پدیده بی سابقه ای است که نه به دلیل پافشاری روی اصول و ارزش های مورد نظر نظام جمهوری اسلامی ایران، بلکه درنتیجه سیاست های غلط کشور درسطح جهان پدید آمده است . دراینجا برای روشن شدن موضوع ، ویژگی های تحریم کنونی ، تفاوت های آن با دو دوره شاخص دیگر تحریم های علیه ایران ، علل بروز تحریم هاو نتایج تحریم ها دراین سه دوره مرور می شود. دوره اول تحریم های اقتصادی ایران پس از انقلاب اسلامی : مداوم ولی کم اثر پس از انقلاب اسلامی ایران آمریکا و متحدان آمریکا بعضی همکاری های اقتصادی مهم همچنین فروش تسلیحات به ایران را متوقف کردند. جالب آنکه توقف بسیاری از این همکاری ها ازجمله توقف خرید تسلیحات آمریکایی ابتدا به ابتکار رهبران انقلابی ایران از جمله دولت موقت آغاز شد. جنگ تحمیلی عراق نیز بخش های زیادی از همکاری های اقتصادی زیربنایی کشورهای دیگر در ایران را به دلیل عدم امنیت متوقف کرد. در سال های جنگ برای اولین بار ایران با عدم فروش لوازم یدک و سلاح های آمریکایی مواجه شد اما درعین حال توانست از طرق غیر رسمی بخش قابل توجهی از نیازهای خود را تامین کند و بخشی از نیازهای خود را نیز با کمک متخصصان ایرانی کپی برداری و تولید نماید. هرچند ایران در زمینه تولید های دفاعی به موفقیت زیادی دست یافت و بخصوص در طول جنگ توانست بخشی از نیازهای خود را تامین نماید اما بهرحال این تحریم ها باعث شد که روند پیشرفت علمی و صنعتی ایران بسیار کند شود و در زمینه هایی مانند توسعه صنعت نفت و گاز و پتروشیمی یا ساخت نیروگاه هسته ای فعالیت ها کاملا متوقف گردد. اشغال سفارت آمریکا در تهران نیز در بروز تحریم ها بی تاثیر نبود اما عملا با پایان گرفتن بحران گروگان گیری روند ارتباطات اقتصادی آمریکا با ایران تقریبا به سمت عادی شدن رفت و اقدامات دولت ریگان از جمله مذاکرات پنهان مک فارلین با ایران ، خرید نفت از سوی آمریکا از ایران و فعال شدن بخشهایی از ارتباطات اقتصادی دیگر میان ایران و آمریکا حکایت از آن داشت که آمریکا بعد از بحران گروگانگیری نه تنها در صدد تشدید بحران نیست بلکه چنین واکنش تندی از سوی ایرانی های انقلابی را قابل توجیه و قابل هضم تلقی کرده است. دوران جنگ تحمیلی باعث توقف سرمایه گذاری ها و همکاری های ا قتصادی گسترده با ایران بود .

بخصوص که تمامی کشورها از جمله اتحاد شوروی به طور کامل با عراق و علیه ایران همکاری می کردند. با پایان گرفتن جنگ تحمیلی شرایط رو به بهبود نهاد و سیاست های جدید دولت ایران زمینه های بهبود رابطه با کشورهای خارجی را فراهم تر کرد.در چنین وضعیتی امکان کار با جامعه بین الملل در همه زمینه ها به جز حوزه های حساس نظامی و صنعتی فراهم شده بود اما در همین زمان درصحنه اقتصاد نیاز ایران به ارتباط بیشتربا جامعه جهانی نیز محسوس تر از قبل شده بود. بعضی از اقدامات اولیه ایران برای تغییر روند روابط اقتصادی با جهان از دوره پس از جنگ آغاز شد. تحریم های آمریکا و اروپای غربی در مورد صنایع نظامی و تکنولوژی های برتر تقریبا در تمام سال های پس از انقلاب اسلامی تا کنون ادامه داشته است .

محسن امین زاده

---