جرزنی در بازی

اُپک گازی می تواند مجمعی برای همگرایی کشورهای تراز اول جهان در رابطه با صادرات گاز طبیعی باشد, به شرطی که قواعد بازی توسط همه اعضا رعایت شوند

اولین اجلاس سران مجمع کشورهای صادر کننده گاز، آبان ماه سال جاری در دوحه قطر برگزار می‌شود. مجمع کشورهای صادر کننده گاز که کشورهای بزرگ مصرف کننده انرژی از آن به عنوان اُپک گازی یاد می‌کنند، ائتلاف کشورهای دارنده ذخایر عمده گاز طبیعی است که در حال حاضر ۱۱ عضو دارد.

کشورهای عضو با هدف ایجاد هماهنگی در بازارهای جهانی گاز، اقدام به تشکیل این مجمع کرده‌اند.

● سهم از ذخایر و تجارت گاز

کشورهای عضو مجمع جهانی گاز، حدود ۶۷ درصد از مجموع ذخایر اثبات شده گاز طبیعی دنیا و حدود ۶۴ درصد از تجارت جهانی این حامل انرژی را در اختیار دارند. گاز طبیعی بر اساس برآوردهای انجام شده در سال ۲۰۱۰، سهمی معادل ۲۴ درصد از مجموع انرژی اولیه مصرف شده را در دنیا تأمین کرده است. این رقم در سال ۲۰۰۹ معادل ۲۳ درصد بوده است. به طور کلی، سهم گاز طبیعی در تأمین سبد جهانی انرژی، طی سال‌های اخیر روند فزاینده‌ای را شاهد بوده است.

وقوع سونامی و حوادث بعدی آن در تأسیسات نیروگاه‌های هسته‌ای ژاپن و گسترش اپیدمی عدم اطمینان به مسأله ایمنی نیروگاه‌های هسته‌ای موجب شده کشورهای بزرگ مصرف کننده انرژی هسته‌ای، برنامه‌هایی را برای بازنگری در راهبردهای خود در زمینه افزایش سهم این حامل انرژی در تأمین سبد انرژی مصرفی کشورهای خود ارایه کنند. آلمان به عنوان یکی از بزرگترین مصرف کنندگان انرژی هسته‌ای در اروپای غربی، مهمترین چرخش را در سیاست‌های هسته‌ای خود در پیش گرفته و برنامه‌ای ملی برای تعطیلی کامل تمامی ۱۷ نیروگاه هسته‌ای خود تا سال ۲۰۲۲ ارایه کرده است. این روند در بسیاری از دیگر کشورهای دارنده تأسیسات هسته‌ای، تردیدهایی جدّی را در توسعه ظرفیت‌های این بخش به دنبال داشته است و به نظر نمی‌رسد آینده امیدوار کننده‌ای در انتظار نیروگاه‌های هسته‌ای این کشورها باشد.

کاهش سهم انرژی هسته‌ای در تأمین سبد انرژی کشورهای صنعتی در کوتاه مدت و میان مدت به معنای افزایش سهم انرژی‌های هیدروکربوری و به خصوص گاز طبیعی است. گاز طبیعی با توجه به مزایای متعدد زیست محیطی، مهمترین سوخت در دسترس برای تولید برق است و با توجه به برآوردهای انجام شده، بخش مهمی از ظرفیت‌های تولید برق در نیروگاه‌های جدید در اقصی نقاط دنیا از محل گاز طبیعی تأمین خواهد شد.

با این حال، مشکلات موجود بر سر راه افزایش سهم گاز طبیعی در سبد انرژی مصرفی دنیا همچنان به قوت خود باقی‌اند.

پراکندگی ذخایر گاز طبیعی کمتر از نفت بوده و تمرکز در حوزه ذخایر گاز طبیعی بیش از ذخایر نفت خام است. سه کشور برتر دارنده ذخایر عمده گاز طبیعی در دنیا بیش از ۵۳ درصد از مجموع ذخایر را به خود اختصاص داده‌اند، در حالی که سه کشور برتر دارنده ذخایر عمده نفت، تنها ۳۷ درصد از مجموع ذخایر را دارا هستند. انتقال نفت خام در مسافت‌های طولانی از مبادی تولید به بازارهای اصلی مصرف، به مراتب اقتصادی‌تر است و امکان این انتقال به لحاظ فیزیکی در احجام بالاتر و به تبع آن با هزینه پایین‌تر تحقق پذیر است، اما انتقال گاز طبیعی با توجه به خواص فیزیکی و شیمیایی آن با دشواری‌های متعددی مواجه بوده و محدودیت‌هایی جدّی در روش‌های مختلف انتقال از جمله خط لوله و مایع‌سازی مشهودند.

● توازن قوا در مجمع

بازارهای گاز طبیعی بر خلاف بازارهای نفت خام و فرآورده‌های نفتی، هنوز ماهیت جهانی و بین‌المللی ندارند و عمدتاً بازارهایی منطقه‌ای محسوب می‌شوند. در بازارهای مزبور، امکان برقراری وحدت رویه بین اعضا در معاملات تجاری انجام شده، به سادگی بازار نفت خام نیست. معاملات به صورت موردی انجام شده و مذاکرات مربوط به تعیین قیمت به شدت تحت تأثیر شرایط خاص کشورهای خریدار و فروشنده، نحوه انتقال گاز به بازارهای مقصد و سایر ملاحظات منطقه‌ای‌ قرار می‌گیرند. فرمول‌های قیمتی در معاملات گازی بر این اساس، هر چند ضرایبی از سوخت‌های جایگزین را مانند نفت خام یا فرآورده‌های نفتی حرارتی، مانند نفت کوره و نفت گاز در خود دارند، اما از نوسانات قیمت در بازارهای جهانی نفت خام تبعیت کاملی نمی‌کنند و روش تعیین قیمت، هنوز تا حد زیادی تابع چانه زنی‌های طرف‌های معامله است.

وجود ملاحظات خاص در هر یک از بازارهای هدف باعث شده کشورهای عضو مجمع کشورهای صادر کننده گاز به صورت بالقوه به رقبای جدّی یکدیگر تبدیل شوند. این واقعیت همچنین بر اثر تمرکز بخش عمده‌ای از ذخایر جهانی گاز در منطقه خلیج فارس و آسیای میانه تشدید می‌شود. تمرکز کشورهای عمده دارای ذخایر در دو منطقه موجب شده است دسترسی به بازارهای مختلف به ابزاری برای رقابت آنها تبدیل شود، به گونه‌ای که روسیه به عنوان اصلی‌ترین دارنده ذخایر گاز طی سال‌های اخیر، همواره تلاش کرده است ایران را به عنوان دومین دارنده ذخایر گاز طبیعی جهان، از بازار جذاب گاز طبیعی اروپا دور نگه دارد. بازار اروپا بازاری رو به رشد است که با توجه به قیمت‌های بالای گاز طبیعی و ملاحظات زیست محیطی، گاز طبیعی را به سوختی برتر برای مصرف کنندگان انرژی در این قاره تبدیل کرده است. همچنین قدرت پرداخت نقدی خریداران، باعث شده این بازار به عنوان یکی از بهترین بازارهای جهانی موجود برای فروشندگان گاز طبیعی محسوب شود.

روسیه به عنوان مهمترین صادر کننده گاز طبیعی به بازار اروپا طی سال‌های اخیر، ترفندهای مختلفی را برای مصون نگه داشتن این بازار از رقابت سایر عرضه کنندگان – به خصوص کشورمان که امکان دسترسی به بازار اروپا را از طریق خط لوله دارد – به کار گرفته است. خرید سهام عمده خطوط لوله کشورهای واقع بر مسیر صادرات گاز کشور ما به اروپا و تلاش برای سوق دادن ایران به سمت مشتریان شرقی و آسیایی، حتی با پیشنهاد ارایه تسهیلات مالی به طرح‌های صادرات گاز ایران به بازارهای آسیایی، بخشی از مجموعه راهبردهای روسیه برای دور نگه داشتن ایران از بازار گاز اروپا است. اوج تمایل روسیه در این زمینه در پیشنهاد مسکو برای تأمین گاز مورد نیاز برای خط لوله نابوکو به اروپا قابل مشاهده است؛ خط لوله‌ای که فلسفه وجودی آن، کاهش وابستگی اروپا به گاز طبیعی وارداتی از روسیه، متعاقب استفاده مکرر ابزاری و سیاسی مسکو از گاز طبیعی در تنظیم روابط سیاسی خود با پایتخت‌های اروپایی است.

توجه به مجموع ملاحظات فوق، نشان دهنده تعدد عواملی است که اعضای مجمع کشورهای صادر کننده گاز را بیشتر به رقبایی جدّی تبدیل می‌کند تا اعضای سازمانی واحد با اهداف و رویکردهای واحد. با این حال، باید دید روند تحولات عوامل در بازار گاز طبیعی تا چه حد امکان توسعه همکاری‌های مشترک بین اعضای این سازمان را افزایش می‌دهد.