علامه سیدمحمدحسین فضل الله

علامه سیدمحمدحسین فضل الله در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی در نجف دیده به جهان گشود در مدت اقامت خود در آن شهر, نزد پدرش آیت الله سید عبدالرئوف , سیدمحسن حكیم و آیت الله سید ابوالقاسم خویی تلمذ كرد

علامه سیدمحمدحسین فضل‌الله در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی در نجف دیده به جهان گشود. در مدت اقامت خود در آن شهر، نزد پدرش (آیت‌الله سید عبدالرئوف)، سیدمحسن حكیم و آیت‌‌الله سید ابوالقاسم خویی تلمذ كرد.

از فعالیت‌های آغازین فرهنگی و مطبوعاتی وی می‌توان از انتشار مجله «الاضواء» ـ ۱۳۷۷ ش ـ از سوی «جماعهٔ العلما»ی نجف و با همكاری شیخ محمدمهدی شمس‌الدین و سیدمحمدباقر صدر اشاره کرد.

همكاری فضل‌الله و شهید صدر با تشكیل «حركت اسلامی عراق» ادامه یافت. فضل‌الله از سال ۱۳۴۵ هجری شمسی در لبنان سكنی گزید. كتاب‌های او به چهار بخش عمده تقسیم می‌شود. سید عبد‌الله غریفی و سیدحسن نوری، ویژگی‌های شیوه استنباطی آیت‌الله سیدمحمدحسین فضل‌الله را چنین برشمرده‌اند: تكیه بر دیدگاه قرآنی به عنوان اساس فرایند استنباط و تلاش برای به كارگیری روایات و احادیث در راستای این دیدگاه؛ تعامل با فرایند استنباط به دور از پیچیدگی‌های فنی اصولی كه در تعامل با روح، دلالت و داده‌های نص، فهم عرفی را دچار تشویش می‌كند؛ و دیدگاه فقهی همه جانبه. وی در این راه می‌كوشد مسئله فقهی را با همه مسائل دیگری كه در آن گستره قرار دارد، پیوند دهد. چهارم رویكرد آگاهانه و واقع‌بینانه به مسائل موجود؛ درنظر داشتن فرآورده‌های نوین جهان علم؛ ذوق والای ادبی و توان لغوی.

آغاز قرن بیستم، با تلاش مسلمانان برای دستیابی به آزادی و استقلال از استعمار (فرانسه، آلمان، انگلستان، ایتالیا، پرتغال و...) همراه بود و رهبری بیشتر این تلاش‌ها و جنبش‌ها را علمای دین عهده‌دار شدند: انقلاب عراق به سال ۱۹۲۰ میلادی كه نخستین جرقه ضدانگلیسی به شمار می‌آید، به رهبری مرجع دینی آیت‌‌الله شیرازی انجام پذیرفت. در الجزایر، شیخ عبدالقادر جزایری، در لیبی عمر مختار، در فلسطین عزالدین قسام و در ایران امام خمینی زمام زعامت را به عهده گرفتند. چنین جنبش‌ها و رهبری‌هایی، نگرش مسلمانان را دگرگون كرد. از این شمار، علامه فضل‌الله است. وی از علمایی است كه به مسائل اساسی اسلام و جهان، در زمینه‌های فراوانی اهتمام می‌ورزد. فضل‌الله در زمینه پژوهش‌های قرآنی هفت كتاب، در زمینه فقه و استدلال نوزده كتاب و در باب اندیشه اسلامی بیش از شصت كتاب نگاشته است. برخی از این كتاب‌ها، مجموعه سخنرانی‌ها و یا مصاحبه‌هایی است كه با وی در این زمینه‌ها صورت پذیرفته است. می‌توان آثار فضل‌الله را در سایه قرائت نوین وی از قرآن بررسی کرد. اگرچه گاهی این قرائت‌ها و یا فتواها ـ مانند حرمت سیگار كشیدن ـ چندان با مذاق آدم سازگار نباشد، اما رویكردهای واقع‌بینانه فضل‌الله با تكیه بر دیدگاه‌های قرآنی او را به ابراز چنین سخنان و فتواهایی وامی‌دارد. فضل‌الله، آگاهانه و هوشیارانه مسائل روز جهان را دنبال و «دیگری» را بر پایه قوانین و شعارهایش مجاب می‌كند. هوشیاری فضل‌الله در بحران حجاب كشور فرانسه ستودنی است. وی، در نامه‌ای سرگشاده به ژاك شیراك، حجاب اسلامی را فریضه‌ای دینی و نه یك نماد و یا شعاری اسلامی نامید. بدین معنا كه بی‌حجابی در دیدگاه اسلام، گناهی است همچون دیگر گناهان... و از این رو، مبارزه دولت فرانسه با حجاب علاوه بر نادیده گرفتن حقوق شهروندی آنان، دموكراسی و سكولاریزم، به تنگ كردن عرصه بر آزادی‌های فردی مسلمانان می‌انجامد حال آن‌كه دموكراسی و سكولاریزم و در نتیجه آزادی، از شعارهای آن كشور بوده و هست.

آیت‌الله سیدمحمدحسین فضل‌الله در تفسیر قرآن «من وحی القرآن» كوشیده است مفاهیم بنیادین و پویای قرآن را استخراج كند. این تفسیر تربیتی ـ اجتماعی ـ به تعبیر محمدهادی معرفت ـ برترین تفسیری است كه روح انقلابی‌گری را با حیات اسلامی پیوند زده است. این تفسیر، با تفسیر سیدقطب «فی ظلال القرآن» مشابهت دارد؛ با این تفاوت كه فضل‌الله، آموزه‌های اهل بیت(ع) در زمینه تربیت مسلمانان را بر آن افزوده و تفسیر خویش را متناسب با همه ادوار زمانی ارائه داده است. در این تفسیر كوشش شده رابطه تنگاتنگی میان انسان و محیط طبیعی و اجتماعی وی به وجود آید تا خلافت الهی در زمین تحقق یابد. از دیگر مزیت‌های این تفسیر، باید به شیوه ادیبانه آن اشاره کرد. تلاش مفسر آن است كه تفسیری علمی و استدلالی ارائه دهد. از این رو نكات دقیق تفاسیر دیگران را كاویده و با ریزبینی به تأمل و بررسی مسائل پرداخته تا با ارائه تفسیری عصری، به نیازهای انسان معاصر، پاسخ گوید.

به نگر فضل‌الله، باید قرآن را با خوانشی نو كاوید. زیرا قواعد بسیاری می‌توان از آن استخراج کرد؛ و از این شمار قاعده‌ای است كه برای سیگاری‌ها خوشایند نیست؛ یعنی حرمت كشیدن سیگار با استناد به حرمت شراب‌خواری و قماربازی «یسألونك عن الخمر و المیسر قل فیهما ائم كبیر و منافع للناس و اثمهما اكبر من نفعهما» در منطق و در شكل اول آیه را چنین می‌خوانیم: در شراب و قمار، زیانی بزرگ و منافعی برای مردم نهفته است، ولی زیان این دو بیش از سود آن‌هاست و هر چیزی كه زیانش از سود آن بیشتر باشد، حرام است.

نگرش نوین فضل‌الله درباره روابط زن و مرد و احكام زناشویی یكی دیگر از تفاوت‌های ایشان با سایر علما است. به نگرش وی، فلسفه ازدواج، صیانت مرد و زن است و آیات قرآن بر این مسئله دلالت دارد «فامساك بمعروف أو تسریح باحسان» (بقره ‎/ ۲۲۹) و «عاشروهن بالمعروف فان كرهتموهن فعسی أن تكرهوا شیئاً و یجعل الله فیه خیراً كثیرا» (نساء‎/ ۱۹) و همچنین «امسكوهن بمعروف او سرحوهن بمعروف و لاتمسكوهن ضراراً لتعتدوا» (بقره‎/ ۲۳۱)

بنا به نگرش او، این آیات همه و همه بر حسن معاشرت با زنان و اكرام ایشان دلالت دارد. فضل‌الله، پس از بررسی دیدگاه علما در این باره به چهارگونه فتوا می‌رسد: تأمین نیاز جنسی زن جز در هر چهار ماه یك بار، بر مرد واجب نیست. اگر مردی با زنی ازدواج كند و از او به مدت‌های بسیار طولانی دوری گزیند، زن حق مطالبه تمكین ندارد. زن ـ در صورت غیبت شوهرش ـ تنها می‌تواند از حاكم شرع، مطالبه نفقه کند. بنابر فتوای مشهور علمای شیعه و سنی، زن حق ندارد بدون اجازه شوهر خود از خانه بیرون رود؛ چه شوهر او حاضر باشد و چه غایب. بدین معنا كه اذن خروج، حق ذاتی شوهر است. سپس فضل‌الله، به داوری درباره این فتاوا در پرتو قرآن می‌پردازد و به این نتیجه می‌رسد: با توجه به آیاتی چون «ما جعل علیكم فی الدین من حرج» چه تنگنا و فشاری بالاتر از این كه زنی در اوج سرزندگی و بالندگی، با مردی ازدواج كند كه ا و را یكسره از ضروریات زناشویی و زندگی بازدارد... ما می‌گوییم، آنچه مخالف كتاب خداست، باطل است و این دیدگاه مخالف كتاب خداست؛ زیرا معنای آیه «ولهن مثل الذی علیهن بالمعروف و للرجال علیهن درجهٔ» این است: هر حقی كه برای مردان به اثبات می‌رسد، بیكسان برای زنان ثابت است.

---