ریا

کسی که در عقیده و عمل خود خالص نیست در مرتبه ای از مراتب شرک قرار دارد یکی از جلوه های شرک ریا است

کسی که در عقیده و عمل خود خالص نیست در مرتبه‏ای از مراتب شرک قرار دارد. یکی از جلوه‏های شرک ریا است. ریا عملی است که به انگیزه کسب محبوبیت در نزد مردم صورت می‏گیرد؛ در حالی که فاعل آن عمل تظاهر می‏کند که انگیزه او جلب رضایت خداست. کسی که عملی را به منظور جلب توجه و مدح مردم انجام می‏دهد ولی چنین تظاهر می‏کند که قصد او از انجام آن عمل تقرب پروردگار است، ریا کار است. اگر آن عمل عبادت باشد، مثل نماز، روزه و حج که شرط قبولی آنها قصد قربت است، عبادت فرد ریاکار باطل و عمل او حرام است. ولی اگر آن عمل عبادت نباشد بلکه عمل مباحی باشد که قصد قربت در آن شرط نیست، عمل مذکور مقرب نخواهد بود، ولی از لحاظ فقهی حرام نیست؛ اگر چه باعث نزدیکی به خدا نمی‏شود و حتی انسان را از خداوند دور می‏سازد.

ریا در عبادت، هم رابطه انسان و خداوند را تضعیف می‏کند و هم به رابطه با دیگران زیان می‏رساند. رابطه انسان و خداوند در اثر ریا دچار ضعف می‏شود زیرا چنین عملی به منزله بازیچه قرار دادن عبادات و استهزاء خداوند است. پس کسی که عبادتی را از روی ریا انجام می‏دهد، از کسی که آن عبادت را ترک می‏کند وضعیت بدتری دارد؛ زیرا اگر تارک عبادت، عبادت واجبی را ترک کند مرتکب یک عمل حرام شده است و اگر ترک عبادت مستحب نماید عمل حرامی انجام نداده است در حالی که عبادت کننده ریاکار، در صورتی که عبادت واجب را از روی ریا انجام دهد دو عمل حرام را مرتکب شده است: نخست ترک واجب کرده است و دیگر آن که مرتکب استهزاءخداوند شده است. اگر حتی آن عبادت مستحب باشد باز هم خداوند و عبادت او را به استهزاء گرفته است که عملی بسیار زشت‏تر است.

رابطه انسان بادیگران نیز در اثر ریا خدشه دار می‏شود چرا که گویی انسان ریاکار به مکر و فریب دیگران روی آورده است و چنین کاری در واقع خروج از معیارهای اخلاق اجتماعی است. ریاکار خواه در عبادت ریا کند و خواه در اعمال دیگر در هر صورت دیگران را دچار فریب کاری خود نموده است در نتیجه به طور کلی می‏توان گفت ریا کاری باعث تزلزل روابطه انسانی و اجتماعی است. ریا هم قلب انسان ریاکار را تیره می‏کند و مانع رشد و کمال او می‏شود و هم روابط اجتماعی را آسیب‏پذیر می‏سازد؛ زیرا باعث از بین رفتن حس اعتماد در جامعه می‏شود و انسان‏ها را دچار سوءظن می‏سازد سوءظن خود مانع از سهولت و سلامت روابط فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و... است و فضای جامعه را ناخوشایند و غیر قابل تحمل می‏کند.

با توجه به تعریفی که ارئه نمودیم، ریا همواره عملی مذموم است. برخی از عالمان اخلاق، ریا را در دو نوع دانسته اند: ریاء مذموم و ریاء محبوب در نظر این عالمان، افعالی همچون پوشیدن لباس زیبا و زینت کردن خود در صورتی که متناسب با شأن فرد باشد ریا است، اما ریاء محبوب است. این عمل را به این دلیل ریا می‏خوانند که فرد با پوشیدن لباس زیبا و تزیین خود، خواستار مقبولیت نزد مردم است و یا حداقل می‏خواهد مورد نکوهش و عیب‏جویی مردم واقع نشو؛ پس نیت او توجه و رضایت مردم است.

به نظر می‏رسد با توجه به بعضی روایات که هر ریایی را شرک معرفی می‏کنند بهتر است ریا به گونه‏ای تعریف شود که ریا ء محبوب را نتوان در آن جای داد. به عبارت بهتر تعریف ریا به گونه‏ای باشد که نتوان افعال مطلوب و غیر مذموم را مطلوب و ممدوح است، پس بهتر است آن را ریا نخوانیم چرا که در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که: کل ریاء شرک (۱۲۱) بدون شک هیچ عمل شرک آلودی نمی‏تواند مذموم نباشد و پوشیدن لباس زیبا و متناسب با شأن انسان، هرگز عملی مذموم نیست و نمی‏توان آن را شرک دانست.

● منشأ ریاکاری

ریا کار مانند هر فرد دیگری اعمال اختیاری خود را به انگیزه جلب منفعت و یا دفع ضرر انجام می‏دهد. فرد ریاکار می‏خواهد در ذهن وقلب مردم دارای منزلت بالایی باشد. او برای جلب نظر و رضایت مردم رضایت خداوند را نادیده می‏گیرد و گویی مردم را بر خداوند مقدم می‏شمارد او دو خطای بزرگ دارد: اولا غافل است که قضاوت مردم درباره او به خواست و اراده الهی بستگی دارد و تأثیری آن اعمال در خوش آمد یا تنفر مردم به دست خداوند است. اگر خدا بخواهد آن اعمال موجب جلب نظر و قضاوت خوب مردم نسبت به او می‏شود و اگر نخواهد همان اعمال موجب تنفر مردم از وی می‏شود پس ریاکار در اعتقاد به توحید افعالی دچار تزلزل و گمراهی شده است. ثانیا ریاکار گمان می‏کند مردم در رساندن سود یا دفع ضرر از او مستقل هستند و توجه ندارد که تاثیر اعمال مردم در رساندن سود و جلوگیری از ضرر به اراده خداوند وابسته است و آنان در تأثیر اعمال خود مستقل نیستند. این غفلت و بی‏توجهی نیز به معنای بی‏توجهی به توحید افعالی است که موجب می‏شود فرد ریاکار به دایره شرک پا گذارد.

● آثار ریا

ریا موجب دوری از خداوند و نابودی عمل است. انسان را از خدا دور می‏کند زیرا ریاکار از قدرت خداوند غافل می‏شود و به جای توسل به او در انجام کارهای خود به غیر خدا متوسل می‏شود. عمل را نابود می‏کند زیرا کسی که عملی را برای غیر خدا انجام دهد پاداش آن را نیز باید از غیر خدا طلب کند و غیر خدا از دادن پاداش ناتوان است. خداوند در روز قیامت به ریاکاران می‏گوید: پاداش کارهایتان را از کسانی طلب کنید که برای آنها کار کرده‏اید پس بنگرید که آیا در نزد آنها پاداشی برای شما وجود دارد؟! (۱۲۲)

پیامبر اکرم(ص) فرموده‏اند:

لا یقبل اللَّه تعالی عملا فیه مثقال ذرة من ریاء (۱۲۳)

خداوند عملی را که در آن ذره‏ای ریا باشد نمی‏پذیرد.

در حدیث قدسی آمده است: من بهترین شریک هستم کسی که عملی را برای من و غیر من انجام دهد آن عمل را به آن غیر می‏دهم. و نیز فرموده است فقط عملی را می‏پذیرم که تنها و تنها برای من انجام شده باشد. (۱۲۴)

من عمل لغیراللَّه و کله اللَّه الی عمله یوم القیامة (۱۲۵)

کسی که برای غیر خدا عمل کند خداوند او را در روز قیامت به عملش وا می‏گذارد.

در روایتی از امام صادق(ع) آمده است:

کل ریاء شرک، انه من عمل للناس کان ثوابه علی الناس و من عمل للَّه کان ثوابه علی اللَّه (۱۲۶)

هر ریایی شرک است کسی که برای مردم کار کند پاداش او بر عهده مردم است و کسی که برای خدا کار کند پاداش او بر خداست.

اگر ریاکار در جلب نظر مردم موفق شود و تا مدتی مردم از او به نیکی یاد کنند به تدریج از خدا غافل‏تر می‏شود و گمان می‏کند که این خود اوست که می‏تواند نیک نامی را برای خودش فراهم آورد. غافل از آن که خداوند ستارالعیوب، زشت کاری و ریاکاری او را پوشانده است. این غفلت موجب می‏شود او در ارتکاب این گناه اصرار ورزد و تیرگی قلب خود را افزایش دهد.

یکی از آثار ریا این است که ریاکار قبل از هر کس دیگری دچار سوء ظن می‏شود او مانند هر خطا کار دیگری دیگران را به کیش خود می‏پندارد در نتیجه اعمال مردم صالح را با بدگمانی می‏نگرد و احتمال می‏دهد که آنان نیز همچون او ریاکار باشند. چنین فردی از آثار مثبت همنشینی با صالحان محروم می‏شود و از فواید حضور در اجتماعات معنوی بی‏بهره می‏ماند.

اثر دیگر ریا در صورتی است که ریا کاری ریاکاران آشکار شود؛ در این صورت فضای بی‏اعتمادی در اجتماع پدید می‏آید و محیط برادری و اعتماد آلوده می‏شود.

● درمان ریا

مؤثرترین درمان ریا، بازنگری و تأمل ریاکار در عقیده خود نسبت به خداوند است. اگر فرد ریاکار به یاد آورد که فقط خداوند، عالم و قادر علی الاطلاق است و دیگران هیچ علم و قدرتی از خود ندارند، در خواهد یافت که فقط خداوند از نیکی‏ها و بدی‏های نیت و عمل او آگاه است و فقط او قادر است منافع بنده خویش را تامین و ضررها را از او دفع نماید. پس به جای توسل به مخلوقات ممکن و ناتوان به خداوند واجب الوجود قادر مهربان روی می‏آورد و رفاه و نیک نامی و سعادت دنیا و آخرت را از او می‏خواهد؛ چرا که هر موجودی غیر از خداوند متعال ضعیف است. چنان که خداوند متعال در آیه ۷۳ سوره حج می‏فرماید:

ان الذین تدعون من دون اللَّه لن یخلقوا ذبابا ولوا اجتمعوا له و ان یسلبهم الذباب شیئا لا یستنقذوه منه ضعف الطالب و المطلوب؛

کسانی راکه جز خدا می‏خوانید هرگز حتی مگسی نمی‏آفرینند، هر چند برای آفریدن از آن اجتماع کنند و اگر آن مگس چیزی از آنان برباید نمی‏توانند آن را باز پس گیرند. طالب و مطلوب هر دو ناتوانند.

یکی دیگر از راه‏های مبارزه با ریا، توجه ریاکار به اثار سوء ریاست و این که در یابد حاصل ریاکاری چیزی جز تیرگی قلب، دوری از خدا، نابودی عمل، حسرت آخرت و بی‏بهرگی از همنشینی با مؤمنان نیست. برای مثال ریاکاران در ذهن خود عالم آخرت را ترسیم کنند و تصور کنند که انسان‏های گناهکار هم از آنان وضعیت بهتری دارند در حالی که ریاکاران در زمره مشرکان و خلد در عذاب هستند، گناهکاران از عذاب شرک ورزی در امان هستند و امید رهایی دارند. و یا این که تصور کنند انسان‏های مخلص، با زحمت کم به پاداش فراوان دست یافته‏اند و آنان با عمل بسیار، چیزی جز عذاب نمی‏بینند. تصور این صحنه‏های حسرت بار می‏تواند فرد را از ریاکاری باز دارد.

راه دیگر درمان ریاکاری، آگاهی و توجه به پاداش عظیم اعمال خالصانه است. اگر کسی مقام مخلصان را بداند، انگیزه او در کسب مقام اخلاص بیشتر می‏شود و به جای تلاش ریاکارانه خواهد کوشید مراتب اخلاص خویش را بیافزاید.

و در پایان چه درمانی از این بالاتر که ریاکار بداند و بیندیشد که در اثر ریا از مصاحبت و دوستی با محبوب حقیقی محروم می‏شود و هدایای او حتی اگر کوچک‏ترین شائبه ریا داشته باشد از سوی خداوند سریع الرضا و پروردگار خطاپوش مهربان باز پس فرستاده می‏شود. باید از خداوند مهربان خواست تا او خود لذت خلوص را در کام ما قرار دهد و اخلاص را به ما عطا کند. توسل به خداوند و اولیاء مخلص او و به کارگیری راه‏های درمان ریا، می‏تواند این تیرگی و ظلمت را از دل بزداید. ان‏شاءاللَّه.

● سؤالات

▪ ریا یعنی چه و ریاکار کیست؟

▪ چرا ریاکار از تارک عمل بدتر است؟

▪ چرا رابطه انسان با دیگران در اثر ریا خدشه دار می‏شود؟

▪ چرا ریا باعث آسیب‏پذیر شدن روابط اجتماعی می‏گردد؟

▪ اگر شخصی برای مقبولیت نزد مردم یا عدم عیب جویی مردم لباس زیبا بر تن کند کار ریاکارانه‏ای کرده است آیا می‏توان این ریا را محبوب دانست و نه مذموم؟ چرا؟

▪ چه عاملی در انسان باعث ریاکاری او می‏گردد؟

▪ اشتباه و خطای ریاکار در مقدم دانستن دیگران بر خدا و جلب نظر آن‏ها چیست؟

▪ برخی از آثار ریا را ذکر کنید؟

▪ قول خداوند در قیامت به ریاکاران چیست؟

▪ چرا ریاکار دچار سوءظن می‏گردد؟

▪ معرفت چه اموری موجب درمان ریا می‏گردد؟

محمود فتحعلی خانی

پی‏نوشتها

۱۲۱ - اصول کافی، ج ۲، ص ۲۹۳، کتاب ایمان و کفر، باب ریاء، حدیث ۳.

۱۲۲ - جامع السعادات، ج ۲، ص ۳۸۷.

۱۲۳ - همان.

۱۲۴ - همان. صص، ۳۸۹ - ۳۸۸.

۱۲۵ - همان، ص ۳۸۸.

۱۲۶ - اصول کافی، کتاب الایمان الکفر، باب ریاء، حدیث ۳.