حقوق بشر از دیدگاه اسلام و غرب

حقوق بشر جهانی اسلام, تعارضی با جوامع اسلامی و مقررات حاكم بر آن ها ندارد, از این رو, در این كشورها قابل اجرا می باشد

● مقدّمه

از فردای پایان جنگ جهانی دوم، تمام مردم جهان و دولت ها، كه از جنگ و كشتار به ستوه آمده بودند، در صدد تشكیل سازمان ملل برآمدند. از یك سو، بخشی از این سازمان، متولی حقوق بشر شد و منشوری را در سال ۱۹۴۸ به تصویب رساند كه مشتمل بر یك مقدمه و ۳۰ ماده می باشد. این منشور به انواع آزادی های فردی، نژادی، مذهبی، برابری و كرامت انسان ها می پردازد. از سوی دیگر، كشورهای مسلمان دست به تدوین و تصویب حقوق بشر اسلامی زده اند; چون این كشورها معتقدند كه در حقوق بشر غرب، تعارضات و نواقصی وجود دارد كه نمی توان آن را در كشورهای اسلامی به طور كلی و بی قید و شرط اجرا كرد. آنچه موجب پدید آمدن حقوق بشر اسلامی شد فرهنگ خاص جوامع اسلامی است كه قوانین و مقررات نیز بر آن مبنا تنظیم شده است. در حالی كه اساس حقوق بشر جهانی بر تطابق با فرهنگ غرب و دین مسحیت است. حقوق بشر جهانی اسلام، تعارضی با جوامع اسلامی و مقررات حاكم بر آن ها ندارد، از این رو، در این كشورها قابل اجرا می باشد. جوامع اسلامی به دلیل فرهنگ، دین و مذهب خاص و ویژه خود نیازمند حقوقی متناسب با جامعه اسلامی خود هستند. مفهوم حقوق بشر به معنای حقوق اساسی و اولیه ای می باشد كه تمام انسان ها در آن از جهت انسانیت شریك اند. اسلام آخرین دین الهی است كه توسط خاتم انبیاء و آخرین سفیر وحی، حضرت محمد(صلی الله علیه وآله)، آورده شده است.

در این نوشتار درصددیم به بیان تعارضات وبررسی راه حل های ارایه شده و نواقص حقوق بشر و مقایسه آن با حقوق بشر اسلامی بپردازیم. در ضمن مروری بر حقوق افراد و اقلیت ها در جمهوری اسلامی ایران خواهیم داشت و به بیان موضوع و دیدگاه اسلام و قانون اساسی ایران نسبت به حقوق اقلیت ها خواهیم پرداخت. علاوه بر اینكه، قابل اجرا نبودن قوانین و بیانیه های منشور بشر در مورد اقلیت ها در ایران بررسی خواهد شد.

حال باید ببینیم تفاوت ها و تعارضات حقوق بشر اسلامی و غرب در چیست؟ حقوق اقلیت ها و افراد در حقوق بشر اسلامی و غربی چگونه لحاظ شده است؟

● حقوق داخلی و حقوق بین الملل

الف) رابطه حقوق داخلی و حقوق بین الملل از دیدگاه غرب

در این زمینه می توان به سه دیدگاه اشاره كرد كه دو دیدگاه را حقوقدانان غرب و دیدگاه سوم را اندیشمندان اسلامی ارائه نموده اند.

حقوقدانان غربی در زمینه رابطه حقوق بین الملل، دو دیدگاه كاملا متفاوت ارایه كرده اند:

یك دیدگاه، كه در قدیم طرفداران بیشتری داشته است، نظریه ثنویت یا دوگانگی حقوق بین الملل و حقوق داخلی است. این نظریه بر این امر تأكید دارد كه اصولا حقوق بین الملل از نظر مبانی، تشكیلات، قلمرو و موضوع و نیز از جنبه اجرا با حقوق داخلی كاملا متفاوت است. بنابراین حقوق بین الملل برای افراد كشور الزامی نیست و هر یك از دو حقوق در قلمرو مخصوص به خود لازم الاجرا هستند و در ظرف تعارض، حقوق داخلی بر حقوق بین الملل مقدم است مگر اینكه قوه مقننه مقررات بین الملل را همانند مقررات داخلی تصویب كند.۱

دیدگاه دیگر، نظریه وحدت دو حقوق است كه بیشتر حقوقدانان كنونی بدان معتقدند. بر اساس این دیدگاه، تمام اختلافات بین حقوق داخلی و حقوق بین الملل صوری است و این اختلافات به معنای دوگانگی این دو حقوق و عدم ارتباط این دو با یكدیگر نیست. بنابراین نظر، در مواردی كه كشوری موجبات ضرر و زیان كشور دیگر یا اتباع آن را از طریق وضع مقررات داخلی متضاد با حقوق بین الملل یا هر عامل دیگری فراهم كرده باشد، عذر او در برابر سازمان های بین الملل به استناد قانون اساسی یا دیگر مقررات داخلی، پذیرفته نیست.

▪ رابطه حقوق داخلی با حقوق بین الملل از دیدگاه اسلام

طبق نظریه وحدت دو حقوق، كشورها برای هماهنگی با مقررات بین الملل از همه ارزش های مكتبی خویش باید چشم بپوشند و در داخل كشورشان نیز در صدد اجرای كامل این ارزش ها نباشند و این چیزی است كه لااقل از دیدگاه اسلام نادرستی آن آشكار است. دولت اسلامی نه تنها در چارچوب معیارهای اسلامی می تواند مقرراتی وضع كند یا به پیشنهادهایی پاسخ مثبت دهد، حقوق بین الملل موظف است كه روشی را برگزیند كه در عین هماهنگی با ارزش ها و ایدئولوژی های متفاوت ملت ها، مشكلات جهانی را حل كند. اسلام پا را از این فراتر گذاشته و دیگران را موظف می كند كه از دیدگاهای متعارض با توحید و خداپرستی دست بردارند و به سوی حقوق بین الملل الهی گام بردارند: (قُلْ یَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْاْ إِلَی كَلَمَهٔ سَوَاء بَیْنَنَا وَبَیْنَكُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَلاَ نُشْرِكَ بِهِ شَیْئاً وَلاَ یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضاً أَرْبَاباً مِّن دُونِ اللّهِ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَقُولُواْ اشْهَدُواْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ) (آل عمران: ۶۴); بگو ای اهل كتاب به سوی كلمه حقی كه بین ما و شما یكسان است بیایید ]و آن كلمه حق، این است كه [جز خداوند، كس دیگر را عبادت نكنیم و چیزی را شریك او قرار ندهیم و برخی از ما برخی دیگر را غیر از خدا ارباب و صاحب خود نگیریم پس اگر آن ها ]از حق[ روی برگرداندند شما بگویید كه شهادت می دهید كه ما تسلیم امر خداییم.

در این آیه شریفه مشاهده می كنیم كه خداوند به مؤمنان اجازه نمی دهد كه به بهانه همسویی با حقوق بین الملل از اصول اسلامی خود دست بردارند. بر این اساس، در تعارض حقوق بین الملل با حقوق داخلی كشورها، در صورتی كه حقوق داخلی بر اساس معیارهای صحیح و خصوصیات مكتبی یك ملت به وجود آمده باشد، بر حقوق بین الملل مقدم است.

● حقوق بشر از منظر اسلام و غرب

بین اندیشمندان اسلامی و متفكران غربی در مسئله حقوق بشر، اختلافات مبنایی وجود دارد. یك مورد اساسی و مبنایی به تعریف قانون صحیح و معتبر برمی گردد. متفكران غربی قانونی را معتبر می دانند كه موافق با خواسته های انسان ها و در راستای انسان محوری باشد، از این رو، منشاء اعتبار قانون را آراء و خواسته های مردم می دانند. بررسی اعلامیه های جهانی حقوق بشر و میثاقین و... نشان می دهد كه اینان، محور تمام تصمیم گیری ها را امیال نفسانی افراد می دانند و در واق امیال نفسانی مشترك بین غربی ها را در قالب قوانین و به نام حقوق بشر جای داده اند.

اما از دیدگاه اسلام قانونی صحیح و معتبر است كه از سوی خدا و از طریق وحی به دست ما رسیده باشد و مطابق با مصالح واقعی انسان ها باشد و از این رو، ارزش قانون به مطابقت با مصالح مادی و معنوی انسان ها است. طبق این دیدگاه، بشر تكویناً و تشریعاً بنده خداوند متعال است و برخلاف متفكران غربی كه انسان را در برابر خدا هم آزاد می پندارند، بر تسلیم و فرمانبرداری انسان ها در برابر خدا تأكید میورزد. در مقدّمه اعلامیه اسلامی حقوق بشر آمده است: «با در نظر گرفتن عقیده توحید ناب، كه ساختار اسلام بر پایه آن استوار شده است; عقیده ای كه بشریت را فراخواند تا جز خدا كسی را پرستش نكرده و شریكی برای او قایل نشوند و احدی را به عنوان خدا به جای الله نگیرند. ... ـ این شریعت، معنویات و ماده را با هم درآمیخت.»

این قسمت از اعلامیه برگرفته از آیه ۶۴ سوره آل عمران است كه بر اطاعت انسان ها از خداوند تأكید نموده و از شرك ورزیدن نهی فرموده است. دعوت انبیا هم بر اساس عبودیت خداوند شكل گرفته است: (وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لاَ تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ)(بقره: ۸۳); و زمانی كه از بنی اسرائیل عهد و پیمان گرفتیم كه جز خدا كسی را پرستش نكنند.

از دیدگاه اسلام، واضع قوانین خداوند است و در قرآن كریم در مورد افرادی كه بدون توجه به این نكته، به وضع قوانین می پردازند آمده است: (إِنَّهُمْ كَانُوا إِذَا قِیلَ لَهُمْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ یَسْتَكْبِرُونَ) (صافات: ۳۵); اینان این گونه بودند كه تا به آن ها گفته می شد خدایی جز خدای یگانه نیست سرپیچی می كردند.

پس از آنچه بیان شد معلوم می شود كه اساس تفكر اسلامی در منشأ قانونگذاری و مشروعیت مقررات حقوقی، خداوند متعال و وحی (توحید محوری) است و در اندیشه غرب اساس، انسان و خواسته های فردی او (انسان محوری) است.

● انتقادات اساسی بر اعلامیه جهانی حقوق بشر

اگر به تاریخچه و تكوین اعلامیه های حقوق بشر، نظری بیفكنیم به این امر پی خواهیم برد كه این اعلامیه ها، در آن موقعیت ها و در زمان خود، كارایی بسیاری داشته است و انسان ها را به سوی یك صلح جهانی رهنمون شده است. اما باید توجه داشت كه این اعلامیه ها تحت شرایط خاصی و در زمان خاصی و در كشورهای خاصی مطرح شد و بیشتر تلاش آن ها حل مشكلات خود در آن دوره بوده است و باید گفت كه در این امر هم موفق بوده اند; چرا كه در زمینه رعایت حقوق بشر در بسیاری از محیط های اختناق آلوده آن زمان تأثیر داشته است. ولی در حال حاضر، نقایصی در این اعلامیه ها وجود دارد كه موجب شده كمتر جلوه عملی به خود بگیرد و در برخی موارد این حقوق علناً نقص شود. در اینجا به پاره ای از مشكلات و نقایص موجود در این زمینه خواهیم پرداخت:

▪ تدوین اعلامیه حقوق بشر یك سویه بوده و مطابق با فرهنگ خاص وضع كنندگان آن بوده است و از این رو، آداب و رسوم دیگران را در نظر نگرفته است. علاوه بر اینكه، مبنای نظری بسیاری از طرفداران اعلامیه با مبانی فكری اندیشمندان دیگر در تضاد است، به عنوان مثال، این اعلامیه بر مبنای اندیشه اصالت فرد بنا شده و قائل به تساوی حقوق همه انسان ها است در حالی كه بسیاری از متفكران چنین اندیشه ای را برنمی تابند. مورد دیگر اینكه در اعلامیه مواردی وجود دارد كه با دین و دینداری مغایرت دارد. در حالی كه، بخش زیادی از جمعیت جهان و درصد قابل ملاحظه ای از انسان ها را دینداران تشكیل می دهند. این اعلامیه، آزادی مطلق انسان ها را معتقد است. در حالی كه، هیچ یك از ادیان چنین امری را نمی پذیرند. پس برای حل این مشكل و برای پیشرفت حقوق بشر بایستی «اولا: دیدگاه های مختلف مورد بررسی قرار گیرد و اختلافات كاملا متمایز گردد و با توجه به تعارضی كه هر گروه و نظام حاكم بر كشورها از حقوق بشر دارد با همان ضوابط، پایبندی یك كشور خاص به حقوق بشر مورد بررسی قرار گیرد. به عنوان مثال، اگر مسلمانان معتقدند كه حقوق بشر از دیدگاه اسلام با دیگر ادیان تفاوت دارد، سازمان های حقوق بشر می توانند مسئله حقوق بشر را مطابق آنچه به عنوان حقوق بشر در این كشورها مطرح است بررسی كنند تا ببینند كشورهای اسلامی تا چه حد، حقوق بشری را كه معتقدند مراعات نموده یا پیاده می كنند به جای اینكه بخواهیم بر مبنای حقوق بشر با تعریف غربی آن این گونه كشورها را مؤاخذه یا ارزیابی كنیم.»۲

▪ بی تفاوتی اعلامیه جهانی حقوق بشر نسبت به دین و مذهب

این اعلامیه نسبت به دین و مذهب بی تفاوت است و به اصطلاح جنبه لائیك دارد.۳ در ماده یك اعلامیه جهانی آمده است: «تمام افراد بشر آزاد به دنیا می آیند...۴ كه در این جا كلمه "به دنیا آمدن = born" را به كار برده است كه اشاره ای به آفریننده انسان ندارد. ولی اگر نسبت به دین در این اعلامیه كم توجهی نمی شد، می بایست تعبیر creation به كار می رفت كه "تمام افراد بشر آزاد آفریده می شوند.۵ حتی به جرات می توان گفت كه نه تنها این اعلامیه نسبت به دین و مذهب بی تفاوت است بلكه نسبت به احكام صادره از سوی ادیان الهی صریحاً، موضع منفی اتخاذ نموده است. مثلا ماده ۵ اعلامیه می گوید: "احدی را نمی توان تحت شكنجه یا مجازات یا رفتاری قرار داد كه ظالمانه و برخلاف انسانیت و شئون بشری یا موهن باشد.» این ماده، طعنه ای به مجازات هایی دارد كه میان كشورهای گوناگون جهان و بر اساس دین و فرهنگ و آیین خود برای مجرمان و بزهكاران در نظر گرفته اند، اساساً بر مبنای چه معیار و ملاكی می توان مجازات های گوناگون و مقررّات و قوانین تأویلی كه به وسیله مجامع قانونگذاری و تقنینی مجاز تدوین می گردد و با لحاظ فرهنگ جغرافیا، سنّت، دین، مذهب و... می باشد، یكسره ردّ كرد و آن ها را ظالمانه و بر خلاف شئون انسانیّت و شئون بشری و یا موهن قلمداد نمود!

▪ ابهامات در مواد اعلامیه حقوق بشر و میثاقین

در جای جای اعلامیه حقوق بشر ابهاماتی وجود دارد: برخی از این ابهامات ناشی از ابهامات و اختلافاتی است كه در مفاهیم به كار برده شده در این مواد وجود دارد. مثلا در ماده ۴ بند میثاق بین اللمل حقوق مدنی و سیاسی آمده است: «هر گاه یك خطر عمومی استثنایی (فوق العاده)، موجودیت ملت را تهدید كند و این خطر رسماً اعلام شود، كشورهای طرف این میثاق می توانند تدابیری خارج از الزامات مقرر در این میثاق به میزانی كه وضعیت حتماً ایجاب می نماید، اتخاذ نمایند مشروط بر اینكه تدابیر مزبور با سایر الزاماتی كه طبق حقوق بین الملل به عهده دارند، مغایرت نداشته باشد و منجر به تبعیض منحصراً بر اساس نژاد، رنگ، جنس، زبان، اصل و منشأ اجتماعی یا مذهبی نشود.»

در این ماده مشاهده می كنیم كه به شرح و تعریف موارد و شرایط اضطراری اجتماعی و تهدیداتی كه ممكن است بقای یك ملت را مخدوش كند، نمی پردازد. علاوه بر اینكه، محدوده وضعیت اضطراری را مشخص نكرده است. آیا وضعیت اضطراری ناشی از یك حمله خارجی است یا می توان بدون حمله خارجی (مثلا در صورت قیام و جنبش های داخلی) هم قائل به محدودیت یا تعلیق حقوق مشروحه در میثاقین شد؟

سیدمهدی سیدیان ـ قاسم شبان نیا

پی‌نوشت‌ها

۱ـ دفتر همكاری حوزه و دانشگاه، اسلام و حقوق بین الملل عمومی، تهران، سمت، ۱۳۷۲، ج ۱، ص ۱۲۸.

۲ـ عالیه ارفعی و دیگران، زیرنظر محمدرضا دبیری، حقوق بشر بین الملل از دیدگاه مجامع بین المللی، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین الملل وزارت امور خارجه، ۱۳۷۲، ص ۲۸۰.

۳ـ محمدتقی مصباح، جزوه حقوق و سیاست در قرآن، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ۱۳۷۹، ج ۲.

۴. all human beings are born free and...

۵. all human beings are created free and...

۶ـ لیل لوین، پرسش و پاسخ درباره حقوق بشر، ترجمه محمدجعفر پوینده، چ سوم، تهران، قطره، ۱۳۷۷، ص ۱۶۹.

۷ـ ر.ك: سیدحسین صفایی، نشریه دانشكده حقوق و علوم سیاسی، ش ۲۷، (بهمن ۱۳۷۰)، ص ۱۰.

۸ـ نهج البلاغه، كلام ۱۰۵.

۹ـ نادر ذوالعین، «حمایت از حقوق اقلیت ها در حقوق بین الملل»، تحقیقات حقوقی، ش ۱۵، ص ۴۵۶.

۱۰ـ دفتر همكاری حوزه و دانشگاه، اسلام و حقوق بین الملل عمومی، تهران، سمت، ۱۳۷۲، ج اول، ص ۱۷۲.

۱۱ـ الشیخ عبدالحسین الامینی، الغدیر، بیروت، دارالكتاب العربی، ۱۳۹۷ ق، ج ۶، ص ۱۸۸.

۱۲ـ محمدتقی جعفری، حقوق جهانی بشر از دیدگاه اسلام و غرب، تهران، دفتر خدمات حقوق بین الملل جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۰، ص ۱۸۳.

۱۳ـ نهج البلاغه، نامه ۵۳.

۱۴ـ جمعی از نویسندگان، حقوق بشر از دیدگاه مجامع بین المللی، زیر نظر محمود دبیری، چ دوم، تهران، وزارت امور خارجه، ۱۳۷۲، ص ۲۸۰.

۵ـ لطف الله صافی گلپایگانی، امامت و مهدویت، قم، انتشارات حضرت معصومه(علیها السلام)، ۱۳۷۷، ج ۳، ص ۲۵۶.

فهرست‌منابع

آنتونیو كاسه سه، حقوق بین الملل در جهانی نامتحد، ترجمه مرتضی كلانتریان، تهران، دفتر حقوق بین الملل جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۰;

احمد رشید، اسلام و حقوق بین الملل عمومی، ترجمه حسین سیدی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۳;

اسداللّه مبشری، حقوق بشر، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی;

جلال الدین فارسی، حقوق بین الملل اسلامی، تهران، جهان آرا;

حسین شریفی طرازكوهی، قواعد آمره و نظم حقوقی بین الملل، تهران، وزارت امور خارجه، ۱۳۷۵;

دفتر همكاری حوزه و دانشگاه، درآمدی بر حقوق اسلامی، تهران، سمت، ۱۳۶۸;

زین العابدین قربانی، اسلام و حقوق بشر، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۲;

سید جلال الدین مدنی، حقوق اساسی در جمهوری اسلامی ایران، تهران، سروش، ۱۳۶۹;

سید خلیل خلیلیان، حقوق بین الملل اسلامی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۶;

سید عبدالرضا حجازی، رسالت قرآن در عصر فضا، تهران، ۱۳۴۹;

عباسعلی عمید زنجانی، حقوق اقلیت ها، چ پنجم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۰;

ـــــ ، مبانی فقهی كلیات قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، انتشارات واحد فوق برنامه بخش فرهنگی دفتر مركزی جهاد دانشگاهی;

عبداللّه جوادی آملی، فلسفه حقوق بشر، قم، اسراء، ۱۳۷۵;

علی اصغر مدرس، حقوق فطری یا مبانی حقوق بشر، تبریز، نوبل، ۱۳۷۵;

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، چ چهارم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۴;

ناصر فكوهی و دیگران، خط قرمز آزادی اندیشه و بیان و حد و مرزهای آن، تهران، قطره، ۱۳۷۷;

هوشنگ ناصرزاده، اعلامیه های حقوق بشر، تهران، ماجد، ۱۳۷۲;

---