شیوه‌ها و روش‌های رفتارگرایان

آرزوی روان‌شناسان برای این‌که روان‌شناسی نیز به جایگاهی برتر در علوم طبیعی دست یابد، با ظهور رفتارگرایی جنبه واقعیت به خود می‌گرفت. رفتارگرایان برای تحقق این هدف به این …

آرزوی روان‌شناسان برای این‌که روان‌شناسی نیز به جایگاهی برتر در علوم طبیعی دست یابد، با ظهور رفتارگرایی جنبه واقعیت به خود می‌گرفت. رفتارگرایان برای تحقق این هدف به این نکته توجه کردند که تنها زمانی می‌توانند از روان‌شناسی علمی سخن به میان آورند که موضوع مورد بررسی آنها قابل اندازه‌گیری باشد و به همین سبب این ویژگی را در رفتار (behavior) یافتند. رفتار برخلاف هشیاری و مفاهیم ذهنی دیگر امری محسوس و عینی بود که روان‌شناسان می‌توانستند آن را پیش‌بینی (prediction) و کنترل (control) کنند. واتسون با انتخاب رفتار به عنوان موضوع روان‌شناسی علمی شیوه درون‌گرایی (introspection) ساخت‌گرایی را روشی غیرعلمی (unscientific) اعلام کرد. واتسون به جای درون‌گرایی از شیوه‌های دیگری در آزمایشگاه خود استفاده کرد که برخی از آنها عبارتند از:

۱) مشاهده: این روش مبنای سایر روش‌هایی است که واتسون و پیروان او در آزمایشگاه‌های روان‌شناسی به کار می‌بردند. در فرآیند مشاهده آنچه مورد بررسی قرار می‌گیرد رفتار در قالب محرک و پاسخ است و دیگر کیفیت‌های ذهنی مورد توجه قرار نمی‌گیرند.

۲) گزارش کلامی: پیش از رفتارگرایی شیوه متداول در روان‌شناسی، درون‌نگری بود که با مخالفت شدید واتسون مواجه شد. جایگزین واتسون، گزارش کلامی بود و بر این اعتقاد بود که گفتار خود گونه‌ای از رفتار است چنان‌که بیان می‌کند: «گفتار کردار است یعنی رفتار کردن است. صحبت کردن آشکار یا صحبت کردن با خود (فکر کردن) به همان اندازه یک رفتار عینی است که بیسبال یک رفتار عینی است.» (شولتز، ۱۳۸۶، ص ۳۲۳)‌ کاربرد این روش با انتقادهای جدی مواجه شد. منتقدان، کاربرد این روش را نوعی مصالحه می‌دانستند و معتقد بودند هر چند واتسون درون‌گرایی را از در بیرون رانده ولی مقدمه ورود آن را از پنجره فراهم کرده است. انتقاد منتقدان موجب عقب‌نشینی واتسون شد و به امکان غیردقیق بودن این روش ادغان نمود و حیطه کاربرد آن را به برخی قلمروها مانند مشاهده و گزارش تفاوت صوت‌ها محدود کرد.

۳) بازتاب شرطی: از این روش به عنوان مهم‌ترین روش رفتارگرایان یاد می‌شود. واتسون در به کاربردن این روش متاثر از برخی روان‌شناسان همچون پاولف بود. از طریق کاربرد این روش رفتار در قالب پیوندهای محرک و پاسخ مورد بررسی قرار گرفت. مهم‌ترین شیوه کاربرد این روش، تحلیل رفتار پیچیده انسان به عناصر ساده بود. بدون شک با اندک تامل می‌توان نفوذ سنت اتم‌گرایی و ماشین‌گرایی تجربه‌‌گرایان را در این روش مشاهده کرد. نکته قابل تامل در بررسی روش‌هایی که رفتارگرایان به کار می‌برند، این است که در این روش‌ها آزمودنی‌ها در فرآیند آزمایش نقش کمتری دارند و این بر خلاف نقش پررنگ آزمودنی‌ها در ساخت‌گرایی است. در ساخت‌گرایی، آزمودنی‌ها قادر به مشاهده تجربه هشیار خود بودند و به این معنا می‌توان گفت آنها هم مشاهده کننده بودند و هم مشاهده شونده.

محرک و پاسخ

اگر بخواهیم رفتارگرایی را در یک جمله توصیف کنیم، می‌توان آن را کاهش رفتار به واحدهای محرک ‌ پاسخ«S-R » در نظر گرفت.

واتسون پاسخ را به ۲ گروه تقسیم کرد:

۱)‌ پاسخ آشکار: ویژگی اصلی این نوع پاسخ قابل مشاهده بودن آن است

۲)‌ پاسخ نهان: پاسخی است که قابل مشاهده نیست مانند ترشح غدد.

از سوی دیگر واتسون محرک را نیز به دو قسم محرک ساده و محرک پیچیده تقسیم کرد. آنچه در بحث محرک و پاسخ باید مورد توجه قرار گیرد، مساله تفکر است. از نگاه واتسون، «تفکر» در نظام رفتارگرایی نوعی رفتار حرکتی ناآشکار است.

چرایی محبوبیت واتسون

اقبال مردم به اندیشه‌های واتسون به آن دلیل بود که وی تلاش می‌کرد جامعه‌ای بر پایه رفتار علمی و کنترل شده منهای افسانه‌ها و آداب و سنن ایجاد کند. سرخوردگی مردم از اندیشه‌های کهن تا بدان حد بود که موجب شد رفتارگرایی در قامت یک مذهب ظاهر شود. آرمان واتسون تلاش برای جایگزین کردن اخلاق آزمایشی که بر مبنای رفتارگرایی است به جای اخلاق فطری قدیم که مبتنی بر مذهب است ‌ بود. ولی این آرمان به طور کامل تحقق نیافت و صرفاً در حد یک امید باقی ماند. هرچند واتسون در تحقق آرمانش ناکام ماند، ولی عمومی کردن روان‌شناسی در آمریکا مهم‌ترین خدمت وی به روان‌شناسی نوین محسوب می‌شود. آمریکاییان زندگی سالم را در روان‌شناسی جستجو می‌کردند.

محمدمهدی میرلو