همسویی موسیقی ردیف دستگاهی و موسیقی مذهبی

نوحه و مرثیه دو عنصر مهم در عزاداری امامان و معصومین بخصوص عزاداری دوران محرم، امام حسین (ع) و یاران اوست. دهخدا در لغت نامه نوحه و مرثیه را عبارت از «بیان مصیبت، گریه كردن با آواز، شیون و زاری، مویه گری، زاری بر مرده، شعری كه در ماتم و سوگواری با صورت حزین و ناله زاری خوانند، اعم از سوگواری برای كسی كه تازه مرده یا برای امامان شیعه» تعریف كرده است.

در احادیث روایت شده است كه نخستین مرثیه در حادثه كربلا از زبان سید الشهدا (ع) برای شهادت حضرت ابوالفضل (ع) خوانده شده است. امام حسین(ع)فرمود:

لهفی علی العباس لمان دنی

نهر الفرات بقبله الحرانی

اندوهگین شدم بر مرگ عباس چون كه نزدیك شد به رود فرات، به قبله غم. . . حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع) هم برای مراسم كربلا مرثیه سرایی كرده اند. پیش از اسلام نیز در ایران مداحی و مرثیه سرایی معمول بوده است. قدیمی ترین سند تاریخی در این باره به مرگ سیاوش باز می گردد. نرشخی در كتاب تاریخ بخارا مرثیه و مداحی را از رسم های عزاداری بر مرگ سیاوش می داند كه به وسیله مردم، مطربان و قوالان اجرا می شده است. نرشخی قدمت آنها را به سه هزار سال پیش نسبت می دهد.

در بحار الانوار آمده است: «نوحه گری بر مرده، رسم جاهلیت بود و كاری مكروه. مگر این كه برای معصومین علیه السلام كه نوحه و گریه بر آنان از شعائر مهم و از عوامل نشر فضیلت ها و احیای یاد اسوه های كمال است. خود امامان بر سید الشهدا (ع) می گریستند و امر به نوحه خوانی می كردند...»

«الكساندر مونگیت» در كتاب «باستان شناسی در اتحاد شوروی» تصویری از یك مجلس سوگواری برای سیاوش آورده كه آن را از نقش های دیوار شهر سغدی «پنج كند» واقع در دره زرافشان، ۶۸ كیلو متری سمرقند به دست آورده كه ظاهراً متعلق به قرن سوم پیش از میلاد است. در این نقاشی مردان و زنان گریبان دریده اند و بر سر و سینه خود می زنند. از دهان های باز و دست های آنها كه در كنار گوش های شان قرار دارد مشخص است كه مشغول نوحه خوانی هستند.

در قرن چهارم هجری قمری تعداد مرثیه سرایان رشد زیادی كرده بود. رفته رفته شعرای گمنامی از میان مردم كوچه و بازار به مرثیه خوانی و مداحی پرداختند. البته افراد شناخته شده ای چون كسایی مروزی، سیف الدین فرغانی، بدر الدین قوامی زاری، اوحد الدین سبزواری نیز به مرثیه سرایی می پرداختند.

با افزایش مرثیه سرایی نوحه خوانی هم كم كم رواج بیشتری پیدا كرد و مردم در مراسم عاشورا به خواندن نوحه خوانی پرداختند.

● پیدایش موسیقی در تعزیه

همه نشانه ها گواه بر این است كه از ابتدای شكل گیری هنر تعزیه در قالب نمایش موزیكال، چارچوب اصلی موسیقی آن، متكی به اصلی ترین الحان شناخته شده موسیقی ردیفی ایران یا موسیقی به اصطلاح دستگاهی بوده است. این كه چرا و چگونه این نوع موسیقی یعنی موسیقی رسمی یكی از وجوه سه گانه ساختار موسیقایی این هنر را تشكیل داده، در حال حاضر برای پژوهشگران و صاحب نظران موضوعی روشن و پذیرفته شده است.

گردهمایی شاخص ترین هنرمندان و خوانندگان در پایتخت به منظور سامان بخشی و كلاسه نمودن موسیقی ایران و همزمانی این مهم با رشد، تكامل و عمومیت تعزیه، دلیل موجهی در سود جستن هنرمندان تعزیه از این نوع موسیقی است. اندك منابع در دسترس گواهی می دهند، خوش آوازترین هنرمندان كشور، مجریان اولیه تعزیه بوده اند. باید گفت اساساً پیش از آن كه تعزیه از ویژگی ها و شگردهای نمایشی سود ببرد، مضامین آن به صورت شعر و آواز بیان می شده است. نگاهی به آیین ها و مناسك شیعی، بخصوص آوازهای مذهبی ایرانیان در مراسم و مكان های مختلف براین مسأله دلالت دارد.

روضه خوان ها، نوحه خوان ها، مرثیه خوان ها، دراویش دوره گرد و مولودی خوان ها نخستین كسانی هستند كه بدون كمك و ابزار و ادوات موسیقی برای مردم كوچه و بازار آوازهایی را در مدح اولیا و انبیا می خوانده اند. در همین رابطه بازبینی و مرور نسخه های قدیمی تعزیه آشكار می سازد كه در ابتدای رواج این هنر، آوازخوانان برجسته در برابر هم قرار گرفته و تقریباً به گونه ای صامت، اشعار و دیالوگ های مربوط به تعزیه را به صورت آوازی ادا می كرده اند. این روش در آغاز ظهور تعزیه و قبل از یافتن فرم های پیچیده و دخالت حالات نمایشی امری منطقی است. توجه ریشه ای در ساختمان نخستین نمونه های داستانی نسخ موجود تعزیه در برخی منابع قدیمی تر مانند روضهٔ الشهدا نشان دهنده این نكته است كه اشعار سروده شده و سیر داستانی آن ها قبل از این كه اهدافی نمایشی را دنبال كند، بیشتر برای مكالمات شعری و مشاعره آوازی مورد نظر بوده است. (۱)

دكتر عنایت الله شهیدی نیز بر ساختار مسلط آوازی ( و نه نمایشی) تعزیه ها در بدو پیدایش آن تأكید ورزیده و می نویسد: « این پدیده در جریان تكامل خود از شبیه خوانی محض به نمایشی مفصل و پیچیده، پیرایه های قابل ملاحظه ای به خود گرفت. از كیفیت اپراگونه آن كاسته و به جنبه های تئاتری و نمایشی آن افزوده شد.»

از اواسط دوره قاجار با حضور صاحبنام ترین آوازخوانان در پایتخت و جذب آنان برای اجرای تعزیه تأكیدی مجدد بر این موضوع است كه در ابتدا، لحن خوش و آواز مقدم بر هنر نمایش بوده است. باید گفت، تقریباً ما فاقد سندی هستیم كه بتواند به گونه ای شفاف و صریح، فرم اجرایی و آوازی ابتدایی ترین اشكال و نوع آوازهای عزاداری شیعیان در دوره صفویه را روشن سازد. حتی سفرنامه نویسان این دوره نیز به غیر از اشارات مختصری كه به طور كلی درباره دسته ها و گروه های عزاداری داشته اند، از نوع موسیقی آنها سخنی به میان نیاورده اند. اما جذب خوانندگان موسیقی سنتی و تشویق وترغیب آنان ازسوی دربار در جهت اجرای تعزیه ها علاوه بر تأثیر ونفوذ قابل ملاحظه مجالس سوگ در اذهان عمومی به ساختار موسیقی تعزیه نیز تشخص آشكاری بخشید. آگاهی این هنرمندان زبده بر الحان موسیقی ردیفی و استفاده مستمر از این گونه نغمات در مجالس تعزیه، هویت و ساختار موسیقی تعزیه را پایه ریزی كرد.

● استفاده موسیقی دستگاهی در تعزیه

در زمینه استفاده از موسیقی ردیفی در هنر تعزیه باید گفت نمونه های بی بدیل مركب خوانی در ده مجلس آغازین روزهای محرم و برخی مجالس دیگر، هنر و هوشمندی تعزیه گردان ها و تعزیه خوان ها را در تغییر دستگاه ها و مایگی نغمات به هنگام مكالمات و كاربرد صحیح و منطقی آنها نشان می دهد. از مجموع یك صد و هفتاد و پنج مجلس تعزیه ای كه در سیزده منطقه از ایران به طور كامل شنیده و ثبت شده، این نتیجه قابل توجه است كه تقریباً تمامی دستگاه ها، گوشه ها و آوازهای موسیقی ردیفی ایران در مجالس تعزیه مورد استفاده قرار می گیرد. علاوه براین، سود بردن از قدیمی ترین انواع تصانیف در قالب پیش آواز، نوحه و مرثیه نیز معمول بوده است.

در عین حال این تأكید خالی از فایده نیست كه حضور همه آوازهای موسیقی سنتی در مجالس تعزیه این نكته را یادآور می شود كه تعزیه خوان ها برای انتقال و القای دقیق احساسات خود هیچ گاه به دستگاه ها و یا گوشه هایی خاص اكتفا نكرده و همه آنها را به فراخور كشش و قابلیت آنها مورد توجه قرار داده اند.

● استفاده نغمات بومی در تعزیه و موسیقی مذهبی

به غیر از این بیشتر تعزیه گردان ها و تعزیه خوان های سالخورده نواحی از اجراهای متعدد خود در دیگر استان ها و نواحی كشور سخن می گویند و مردم مختلف شهری و روستایی كشور نیز دیدن مجالس مختلف تعزیه از هنرمندان دیگر نواحی كشور را یادآور می شوند. تقریباً همه این گروه از هنرمندان در مجالس تعزیه به اجرای برخی از الحان و نغمات بومی پرداخته اند.

نغماتی كه از موسیقی بومی زادگاه شان به عاریت گرفته شده بود. از همین طریق یعنی استفاده از نغمات و الحان بومی و محلی در تعزیه، علاقه مندان رفته رفته به سبك های ویژه ای مأنوس شدند. چنان كه در مناطق كرمان، یزد، فارس و اصفهان تعزیه هایی مورد توجه مردم قرار می گیرد كه علاوه بر استفاده از موسیقی ردیفی به میدان گسترده ای از الحان بختیاری، بیدگانی، سركوهی، غربتی، دشتستانی و فائزخوانی و مجموعه ای از تصانیف و ترانه ها با مایگی شوشتری در آن ها استفاده شود. آن چنان كه مردم بوشهر و هرمزگان آن دسته از مجالسی را بیشتر پذیرایند كه انواع شروه ها، بیت ها، نوحه های بومی و نغمات مولودی بخشی از موسیقی آن ها را تشكیل داده باشد. در شمال كشور جا به جا می توان نغمه های بومی همچون گیلكی، امیری، دیلمانی و حقانی را در مجالس تعزیه ملاحظه كرد.

● سازهای مورد استفاده در موسیقی مذهبی

منابع تاریخی مربوط به قاجاریه بر استفاده از برخی سازهای بادی بومی و ملی همچون كرنا و سرنا در تعزیه حكایت دارند. اگرچه شیپور نیز رفته رفته نقش شاخصی در تعزیه پیدا كرد. سازهای كوبه ای متداول نیز عموماً دهل و طبل بوده اند. در عین حال نقاره های دوكاسه نیز در تعزیه برخی نقاط كشور مورد استفاده قرار می گرفت. باید توجه كرد كه این گروه از سازها نه برای همراهی آواز در تعزیه، بلكه بیشتر برای فضاسازی كاربرد داشته اند.

باید افزود در برخی نقاط كشور نی چوپانی یا نی هفت بند نیز از سوی برخی تعزیه خوان ها مورد استفاده قرار می گرفت. استفاده از نی تنها در برخی مجالس تعزیه و به طور نمونه مجلس دوطفلان مسلم و به هنگام چوپان خوانی ها كاربرد داشته است. البته برخی شواهد حاكی از استفاده سنج نیز بوده است كه این آلت كوبه ای نیز مانند طبل و دهل و نقاره صرفاً برای فضاسازی مورد استفاده قرار می گرفته است. باید افزود در چند دهه اخیر استفاده از برخی سازهای موسیقی كلاسیك مانند فلوت كلیددار، قره نی (كلارینت) و ساكسیفون نیز در شهرهای بزرگ و بویژه پایتخت معمول شد.

● موسیقی مذهبی امروز

اما این روزها حرف درباره این كه رنگ و بوی موسیقی مذهبی عوض شده است و حق مسلم موسیقی مذهبی ادا نمی شود، بسیار است و بسیاری از استادان موسیقی سنتی ایران و حتی برخی از خوانندگان پاپ نسبت به این كه چرا موسیقی مذهبی ایران از راه اصلی خود منحرف شده به اظهار نظر پرداخته اند.

داریوش پیرنیاكان، محقق موسیقی و استاد دانشگاه می گوید: متأسفانه اكثر موسیقی های مذهبی ما در دهه های اخیر به سمت بی هویتی و بی محتوایی رفته، طوری كه حتی قدرت تأثیرگذاری بر روی مخاطب را نیز از دست داده است. متأسفانه اكثر موسیقی هایی كه من به نام موسیقی مذهبی به تازگی از صدا و سیما و برخی مراسم عزاداری می شنوم برگرفته از ملودی های مبتذل غربی و پاپ است و این نوع موسیقی نه تنها قدرت تأثیرگذاری ندارد، بلكه تأثیر عكس خواهد داشت.

او در پاسخ به این سؤال كه موسیقی مذهبی از چه ملودی ها و سبكی باید پیروی كند تا بتواند بر روی مخاطبان خود تأثیر بگذارد ادامه می دهد: اجرا كننده موسیقی مهم است. اگر كسی كه مجری ساخت این نوع موسیقی ها است آگاهی و اطلاع كافی نداشته باشد، ملودی را نشناسد و فواصل موجود در ساخت آهنگ ها را رعایت نكند و نداند چه گوشه هایی را می تواند مورد استفاده قرار دهد مطمئناً نمی تواند موسیقی تأثیرگذاری بسازد. در دوره های گذشته معمولاً خواننده های تكیه ها، استادان آواز بودند و تمام زیر و بم علم موسیقی را می شناختند. علاوه بر این موزیسین های مذهبی در مواجهه با صحنه تعزیه از یك روانشناسی خاص دوم بهره مند بودند چون می دانستند در چه شرایطی چه قطعه ای را بخوانند و اجرا كنند تا بتوانند آن طور كه لازم است بر مخاطبان تأثیر بگذارند.

پیر نیاكان خاطرنشان می كند: البته نباید فراموش كنیم كل موسیقی ما جدا از دین و مذهب ما نیست، بلكه دین و موسیقی ایرانی در ارتباط با هم بوده و در یك راستا حركت می كنند.

محمد سریر، آهنگساز نیز درباره این كه ریشه همه موسیقی های مذهبی و حتی تعذیه ای نشأت گرفته شده از موسیقی ملی و ایرانی است، گفت : قطعاً موسیقی های تعزیه بر گرفته از گوشه های دستگاههای ایرانی است اما این كه برخی ها موسیقی تعزیه را جدا از موسیقی ملی می دانند، به دلیل تغییر و تحولاتی كه در چند دهه اخیر در موسیقی ملی روی داده و قالب آن را تاحدی دگرگون كرده است.

سریر موسیقی تعزیه را یك موسیقی دووجهی دانست و گفت : معمولاً درتعزیه دو وجه از موسیقی مدنظر است یك جنبه ریتمیك و دیگری جنبه ملودیك آن، در جنبه ملودیك بویژه در بخش های حزن آور كاملاً از موسیقی ردیفی دستگاهی استفاده می شود. اما در جنبه ریتمیك می توانیم بگوییم بیشتر از بخشهای رژه تاكتیك كه بیشتر به كمك بیان شرایط می آید استفاده می شود كه در تأثیر كلام نیز بسیار مؤثر است.

سریر ادامه داد: اما نباید فراموش كنیم كه تمامی موسیقی های مذهبی و بخصوص موسیقی های استفاده شده در تعزیه، نشأت گرفته شده از موسیقی های دستگاهی ردیفی ملی ماست و در این موضوع هیچ مشكلی نیست. (۲)

فردین خلعتبری- آهنگساز گفت : وظیفه موسیقیدانان و آهنگسازها این است كه جریان موسیقی مذهبی رابه سمت پویایی، سازندگی و استفاده مناسب سوق دهند. من نمی خواهم وضع موجود در موسیقی مذهبی را تأیید كنم، اما هر تغییری با تقلید شروع می شود. این تغییر از جنبه كمی آغاز می شود وبه جنبه كیفی می رسد.

پانوشت ها:

۱- به نقل از وبلاگ كرشمه

۲- به نقل از مصاحبه با خبرگزاری ایسكا، شنبه ۱۵ بهمن ماه

۳- خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و هنر، سوم بهمن ۱۳۸۵

سمیه قاضی زاده