ارزش شناسی ـ بخش ۱۳

طبقه بندی ارزش ها

● کارکرد فرهنگ

▪ فرهنگ، راهنمایی برای درک و تسلط بر خود است و به ما یاد می‌دهد که چگونه در کنار هم زندگی کنیم.

▪ فرهنگ، نیازهای درونی و بیرونی انسان را تامین می‌کند و زندگی را امن و تداوم می‌بخشد.

▪ فرهنگ، سبب تمایز یک جامعه از جامعه دیگر می‌شود و معیاری واقعی برای شناخت و تمیز مردمان مختلف است.

▪ فرهنگ، دارای ارزش‌هایی است که متعلق به یک جامعه مخصوص است. این ارزش‌ها را فرهنگ به هم می‌آمیزد و به طریقی کمابیش منظم تعبیر و تفسیر می‌کند. به این ترتیب از طریق فرهنگ است که افراد معنی و مقصود حیات اجتماعی و فردی را درک می‌کنند.

▪ فرهنگ منجر به ایجاد احساس تعلق گروهی و خودآگاهی جمعی و فردی می‌شود.

▪ فرهنگ موجب همبستگی و انسجام جامعه می‌شود.

▪ فرهنگ هر جامعه عامل اصلی در پیدایش ماهیت و شکل شخصیت اجتماعی است. هر چند افراد یک جامعه از جهات مختلف با هم متفاوت هستند، با این وصف یک نوع وحدت فرهنگی میان اعضاء هر جامعه به چشم می‌خورد که اجتناب‌ناپذیر است.

▪ فرهنگ منجر به ایجاد ارتباط جمعی می‌شود و نیاز انسان به تبادل فکری و اطلاعاتی را تامین می‌کند.

▪ فرهنگ یکی از مهمترین وسائل استحکام اجتماعی و الهام بخش حس وفاداری نسبت به جامعه است و عشق به کشور نیز در حقیقت معلول خصوصیات فرهنگی است.

▪ فرهنگ سبب می‌شود که رفتار اجتماعی تحت نظم و قاعده درآید و به این ترتیب است که افراد می‌توانند در حیات جامعه شرکت کنند بدون آن‌که دائما به فراگیری مجدد رفتار و کردار باشند.

▪ مهمترین کارکرد فرهنگ انطباق انسان با محیط طبیعی و اجتماعی است.

● ارتباط ارزش با فرهنگ و مفاهیم آن:

یکی از عوامل اصلی وحدت‌بخش ارزش که به آن‌ها نوعی یگانگی می‌دهد فرهنگ است. فرهنگ به ارزش‌ها هویت می‌بخشد؛ به عبارتی معیار ارزش از طریق فرهنگ شناسایی می‌شود. در مقابل، ارزش‌ها نیز موجب شناخت و تفاوت فرهنگ می‌شوند (سازگارا، ‌۱۳۷۷).

شاید بتوان جامعه‌شناسی را از شاخص‌ترین علومی دانست که به بحث مفصلی درباره رابطه ارزش و فرهنگ می‌پردازد. کروبر و کلاک (۱۹۹۸) معتقدند، هسته اصلی ضروری فرهنگ هر جامعه عقاید دیرینه و ارزش‌های آن جامعه است.

ارزش یکی از مفاهیم اصلی فرهنگ است. اریک گود (۱۹۸۴) می‌نویسد: گسترده‌ترین و کوچک‌ترین واحد ساختار فرهنگ، ارزش است و ارزش آن چیزی است که یک فرهنگ از جنبه اخلاقی به عنوان خوب یا بد به آن توجه دارد.

همان‌طوری که در قسمت تعاریف فرهنگ مشاهده می‌شود تمامی دانشمندان در تعریف خود از فرهنگ، صراحتا یا تلویحا به عناصر اساسی یک فرهنگ اشاره کرده‌اند: باورها، نماد، ارزش، هنجار، تکنولوژی. درباره هنجارها بحث مفصلی در قسمت‌های قبل داشته‌ایم، هم‌چنین ارزش‌ها که موضوع این مقاله درباره آن است نیازی به توضیح نیست. در اینجا لازم می‌دانیم در مورد سه مفهوم دیگر یعنی تکنولوژی، باور و نماد و ارتباط آن با ارزش بحث کنیم.

● ارزش و نماد

نمادها حامل‌های اطلاعاتی است که ما را قادر می‌سازند به طرقی که برای سایر موجودات امکان‌پذیر نیست از اطلاعات گوناگون استفاده کنیم...، نمادها به ما امکان می‌دهند از فرآیند تفکر بهره‌برداری کنیم، فرآیندی که سایر موجودات دسترسی ندارند. ما می‌توانیم اطلاعات بیشتری با یکدیگر مبادله کنیم زیرا نمادها ما را قادر می‌سازند بسیاری از ریزه‌کاری‌ها، گوناگونی‌ها و جنبه‌های پیچیده‌تر تجربیات خود را برای دیگران بیان کنیم. در عمل ما می‌توانیم اطلاعاتی را که به دست می‌آوریم به راه‌های مختلف مورد استفاده قرار دهیم، آن‌ها را ضبط، متراکم، انبار و ترکیب کنیم یا به کار ببندیم (لنسکی، ۱۳۷۴).

هربرت مید (جامعه شناس مکتب کنش متقابل نمادین) ادعا می‌کند که زبان به ما اجازه می‌دهد به موجوداتی خودآگاه تبدیل شویم و کلید این دیدگاه «نماد» است. نماد چیزی است که نماینده چیز دیگری است. مثلا واژه درخت نمادی است که به وسیله آن ما چیز دیگری یعنی درخت را نشان می‌دهیم.

مید استدلال می‌کند همین که ما این مفهوم را یاد گرفته‌ایم، می‌توانیم به درخت فکر کنیم اگرچه هیچ درختی هم نباشد. ما یاد گرفته‌ایم که درباره این شی به طور نمادین فکر کنیم. (گیدنز، ۱۳۸۱)

تالکوت پارسونز جامعه شناس مکتب کارکردگرایی ساختاری یکی از اساسی‌ترین کارکردهای فرهنگ عامه را ایجاد ارتباط جمعی می‌داند که بر مبنای خصلت نمادسازی میسر می‌گردد (پناهی، ۱۳۶۷).

طرفداران مکتب کنش متقابل نمادین استدلال‌شان این است که عملا همه کنش‌های متقابل میان افراد انسانی متضمن تبادل نمادهاست (گیدنز، ۱۳۸۱).

پویش تاریخ بر اندیشه و کنش اجتماعی انسان استوار است و اندیشه و کنش اجتماعی انسان قائم به فرهنگ است و فرهنگ خود بر واقعیتی که آن را نماد یا سمبل «symbol» نام نهاده‌اند، تکیه دارد. سمبل ماده مقوم فرهنگ و واحد اساسی رفتار انسانی و زیربنای تمدن است (یوسفیان، ۱۳۶۸).

سمبل عموما شی‌ای است مبین یک ارزش و یا یک معنی که این ارزش و معنی را کسانی که از این سمبل سود می‌جویند بدان می‌بخشند. بنابراین ارزش و معنی یک سمبل به هیچ‌وجه وابسته به شکل فیزیکی و یا ذات مادی آن نیست (یوسفیان، ۱۳۶۸).

طرفداران نظریه کنش متقابل نمادین معتقدند تمامی کنش‌های انسان متضمن ارتباط نمادین است که ارزش‌ها را استمرار، هنجارها را تثبیت و فرهنگ را از نسلی به نسل بعد منتقل می‌کند. شارون معتقد است فرهنگ و [ارزش‌ها] در کنش متقابل نمادین پدیدار می‌گردد، ما آن را در کنش متقابل از دیگران فرا می‌گیریم و بدون کنش متقابل نمادین از بین می‌رود. (شارون، ۱۳۷۹)

نمادها تداعی‌گر ارزش‌ها هستند و ارزش‌ها به عنوان لایه عمیق کنش اجتماعی از طریق نمادهای متنوع و وسیع حیات می‌یابند. نمادها تبلور بخش ارزش‌ها بوده و بیان عینی و قابل مشاهده ارزش‌ها هستند.

● تکنولوژی و ارزش

فرهنگ شامل عناصر مادی و غیرمادی (معنوی) است. فرهنگ مادی شامل همه موضوع‌ها یا چیزهایی می‌شود که قابل دست‌یابی برای مردم یک جامعه است، مانند تلفن، اسکناس، رایانه، اجاق گاز، اتومبیل و ... . منابع همه این‌ها گیاهان، درختان، معادن یا مواد معدنی است که می‌توان آن‌ها را به شکل‌های مختلفی برای مقاصد گوناگونی چون: حمل‌و‌نقل انسان‌ها، حیوانات و کالاها، برای محاسبه کردن و نظایر آن تبدیل کرد. به دانسته‌ها، مهارت‌ها و ابزارهایی که برای تبدیل منابع مادی به شکل‌های دیگر و نیز شیوه‌های کاربردی آن‌ها «تکنولوژی» (Technology) یا فنآوری می‌گویند (رنجبر و ستوده، ۱۳۸۰). تکنولوژی به مفهوم وسیع آن مجموعه‌ای از اطلاعات مربوط به استفاده از منابع مادی محیط در جهت ارضای نیازمندی‌های انسانی است (لنسکی، ۱۳۷۴).

همان‌طور که در تعریف فرهنگ نیز عنوان شد، فرهنگ عبارت است از نظام مشترکی از باورها، ارزش‌ها، رسم‌ها و رفتارها و مصنوعاتی که اعضای یک جامعه در تطبیق یا جهان‌شان و در رابطه با یکدیگر به کار می‌برند و از راه آموزش از نسلی به نسل دیگر انتقال می‌یابد. این تعریف نه تنها الگوهای رفتار بلکه الگوهای اندیشه‌ها، مهارت‌ها، فنون‌ و تکنولوژی‌هایی را دربر می‌گیرد که در ساخت مصنوعات به کار گرفته می‌شوند (بیتس و پلاگ، ۱۳۷۵).

تکنولوژی جزئی از فرهنگ است و جزء دیگر از اندیشه‌هاست، کم و کیف اندیشه‌های فنی فرهنگ جامعه (چلپی،‌۱۳۷۵). تکنولوژی نقش دگرگون کننده‌ای در شرایط زندگی انسان‌ها و نهادهای اجتماعی از جمله در نظام فرهنگی و بالطبع ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی ایفا می‌کند. هم‌چنین تکنولوژی تنها مبتنی بر عوامل زیربنایی نیست بلکه در عین حال در ارتباط با عوامل معنوی همانند تفکر، ایستارها وارزش‌هاست. در واقع تکنولوژی عنصری از فرهنگ است زیرا پیشرفت تکنولوژی کاملا وابسته به پیشرفت علم است و در این زمینه جامعه‌شناسی علم، کاملا نشان داده است که پیشرفت‌های علمی وابسته به ارزش‌ها و جهان‌بینی خاص و در رابطه با جهت‌یابی‌های مذهبی یک جامعه است (روشه، ۱۳۷۶).

بنابراین جذب یک تکنولوژی جدید و بهره‌برداری مناسب از آن مستلزم دگرگونی هنجارها و ارزش‌های اجتماعی است، که به سادگی قابل تغییر نیستند. ارزش‌های اجتماعی یک جامعه، پایدارترین بخش نظام فرهنگی هر جامعه را تشکیل می‌دهند. (پناهی، ۱۳۷۶)

● عقاید و ارزش

اولسون (۱۹۹۱) عقاید (باورها) را به عنوان یکی از اجزای اصلی فرهنگ می‌داند که به سوال اساسی «چیست» پاسخ می‌گویند و به تعبیری دیگر شاید بتوان گفت که عقاید به سوال «چیست‌ها» و «نیست‌ها» در زندگی اجتماعی افراد انسانی پاسخ می‌دهد (چلپی، ۱۳۷۵).

باورها یا عقاید مجموعه‌ای اساسی از اندیشه‌هایی هستند پیرامون این‌که جهان‌ها از جمله جهان اجتماعی چیست و این باورها به صورت حقیقی تقریبا غیرقابل تردید پذیرفته شده‌اند (چلپی، ۱۳۷۵).

ارزش‌ها از درون نظام اعتقادی زاده می‌شوند. تحقیق ماکس وبر در مورد مذهب پروتستان و رابطه آن با سرمایه‌داری نشان می‌دهد که چگونه ارزش‌های خاص از درون نظام عقیدتی پروتستان زاده می‌شود و این ارز‌ش‌ها، کنش‌ها،‌ هنجارها و نهادها را پی‌ریزی می‌کنند. در نهایت موجب رشد، گسترش و تعمیق نظام سرمایه‌داری می‌شود. بین ارزش و باور (عقاید) رابطه‌ای متقابل است. ارزش‌ها خودشان بر مبنای باورها توجیه می‌شوند یعنی نظر ما در مورد آن‌چه که درست است. از سوی دیگر ارزش‌ها مشخص می‌کنند که چه چیزی باید اهمیت داشته باشد، اگر باور مورد نظر درست باشد (ببی، ۱۳۷۹).

در کل می‌توان این نتیجه را گرفت که ارزش‌ها از جهان عقاید برمی‌خیزند و سپس به عقاید مشروعیت می‌بخشند.

گونار میردال می‌نویسد: اعتقاد مظهر اندیشه‌ای است که بیان می‌کند واقعیت در حقیقت امر چگونه است در حالی که ارزش‌ها مظهر اندیشه‌هایی هستند که بیان می‌کند واقعیت چگونه باید باشد.

تدوین: مختار نائیجی

دانشجوی کارشناسی ارشد جامعه شناسی دانشگاه تربیت مدرس تهران

خبرنگار علوم اجتماعی سرویس مسائل راهبردی ایران