مدیریت داروخانه منزل

آنچه باید درباره داروهای پرمصرف بدانید

تاکنون داروهای بسیار زیادی ساخته شده‌اند. شاید نتوان به راحتی همه انواع داروهای ساخته?شده را شمرد اما همه آنها را می‌توان در دو گروه اصلی جا داد؛ نسخه‌ای و غیرنسخه‌ای...

داروهای نسخه‌ای را نمی‌توان بدون دستور (نسخه) پزشک از داروخانه تهیه کرد. بیشتر داروهای ساخته‌شده در کارخانه‌های داروسازی، از این گروه هستند. پزشک، هنگام تجویز این داروها، معمولا نحوه و مقدار مصرف را برای بیمار توضیح می‌دهد، اما لازم است مسوول فنی داروخانه (دکتر داروساز) نیز هنگام تحویل دارو به بیمار، توصیه‌های لازم را ارائه کند؛ اینکه دارو را چگونه باید مصرف کرد؟ هر چند ساعت یک بار؟ هنگام مصرف آن باید مواظب چه واکنش‌هایی بود؟ چه واکنش‌هایی می‌توانند خطرناک باشند؟ در چه صورت باید مصرف دارو را قطع کرد؟ این دارو با سایر داروهای مصرفی یا خوراکی‌ها تداخل دارد یا نه؟و...

اما برای تهیه داروهای بدون‌نسخه (OTC) نیازی به نسخه نیست و می‌توان با مراجعه به داروخانه، آنها را خرید. این داروها معمولا کمتر خطرساز هستند اما باید به یاد داشت که همین داروهای به ظاهر کم‌خطر هم در صورت استفاده نابجا، می‌توانند باعث بروز مشکلات زیادی شوند بنابراین لازم است داروساز در مورد داروهای بدون‌نسخه نیز اطلاعات لازم را به بیمار بدهد. فهرست داروهای نسخه‌ای و بدون‌نسخه هر کشور، با کشور دیگر تفاوت دارد. بعضی داروها که شاید در ایران تهیه آنها نیاز به نسخه نداشته باشد، در کشورهای دیگر فقط با نسخه عرضه می‌شوند و برعکس. در ایران، معاونت داروی وزارت بهداشت چند گروه دارویی را جزو داروهای بدون‌نسخه قرار داده است: ۱) داروهای ضدالتهاب غیراستروییدی مانند آسپیرین و داروهای مشابه آن، ایبوپروفن، مفنامیک اسید و... ۲) استامینوفن، ۳) داروهای ضدحساسیت مثل آنتی‌هیستامین و ضداحتقان‌ها، ۴) داروهای ضدسرماخوردگی و ضدسرفه.

● داروهای بدون‌نسخه هم می‌توانند خطرساز باشند

از میان داروهای بدون‌نسخه، مسکن‌ها از شایع‌ترین داروهای مصرفی در همه جای جهان هستند که روزانه میلیون‌ها نفر، آنها را تهیه و مصرف می‌کنند، اما می‌توانند باعث بروز مشکلاتی شوند. اگر مصرف‌کننده آنها را بدون توجه به مشخصات یا خواندن اطلاعاتشان، هشدارها و توصیه‌های خاص، مصرف کند یا از داروساز داروخانه، اطلاعات لازم را دریافت نکند، ممکن است دچار مشکلاتی شود. مثلا استامینوفن که داروی امن و موثری محسوب می‌شود، در صورت مصرف زیاد،‌ می‌تواند باعث صدمه‌های جدی به کبد شود و اگر این مصرف بیش از اندازه با مصرف الکل همراه شود، خطر تشدید خواهد شد.

مشکل مرسوم دیگر این است که فرد، چند نوع داروی بدون‌نسخه را همزمان مصرف ‌کند مثلا همزمان استامینوفن را با چند نوع داروی سرماخوردگی بخورد و از آنجا که در بیشتر داروهای سرماخوردگی، استامینوفن وجود دارد، ممکن است دچار مصرف بیش از حد استامینوفن شود. به‌علاوه، گاه ممکن‌است یک داروی یکسان، با شرکت‌های داروسازی متفاوت، با نام‌های متفاوت تولید و روانه داروخانه‌ها شود و بیمار بدون آنکه متوجه شود، یک دارو را بیش از مقدار لازم مصرف کند و دچار مسمومیت شود. در اینجا به نقش مهم مسوول فنی داروخانه (داروساز) پی می‌بریم که می‌تواند با ارائه توضیحات لازم به بیمار، مانع بروز چنین مشکلی شود.

● ۴ نکته مهم درباره مصرف داروها

۱) پزشک یا داروساز، باید به بیمار توضیح دهند مصرف داروی موردنظر بهتر است در چه هنگام باشد. بعضی داروها را باید حتما بعد از غذا مصرف کرد چون مصرف آن قبل از غذا، ممکن است به معده آسیب برساند اما بعضی داورها را باید با معده خالی خورد تا اثرگذاری آنها بهتر باشد.

۲)یکی از نکته‌های مهم در مورد مصرف داروها، اصول نگهداری صحیح آنهاست. همه افراد در خانه خود مقداری دارو نگهداری می‌کنند، اما محل نگهداری این داروها مهم است. داروها باید در محل خشک و خنک و دور از دسترس کودکان نگهداری شوند. به علاوه نباید در معرض نورآفتاب قرار بگیرند. دارویی که تغییر رنگ داده، بوی بدی می‌دهد، روکش آن باز شده یا تاریخ مصرف آن گذشته، نباید مصرف شود. در مورد شربت‌ها باید دقت کرد که رسوب ته ظرف وجود نداشته باشد(البته بعضی شربت‌ها به صورت جامد در مایع هستند و رسوب آنها نشانه خراب‌بودنشان نیست). قراردادن داروها در جایخی یخچال و محل مرطوب نیز باعث خراب‌شدن آنها می‌شود.

۳) مصرف بعضی از داروها می‌تواند باعث گیجی و خواب‌آلودگی شود. در چنین زمانی، رانندگی یا انجام سایر کارهایی که به دقت بالا نیاز دارند (مثل کارکردن با دستگاه‌های سنگین)، می‌تواند خطرناک باشد پس پزشک یا داروساز باید توضیحات لازم را در این‌باره به بیمار بدهند.

۴) مصرف دارو در افراد مسن با سایر بیماران متفاوت است. در افراد مسن، میزان سوخت‌وساز بدن کاهش می‌یابد و مصرف دارو (ولو داروی بی‌خطر) می‌تواند مشکل‌ساز شود. به علاوه، افراد مسن معمولا چند نوع دارو را با هم مصرف می‌کنند بنابراین احتمال تداخل داروها با یکدیگر بیشتر می‌شود بنابراین باز هم لازم است پزشک (یا داروساز) نکته‌های لازم را به بیمار گوشزد کند. این خطرها در مورد نوزادان و کودکان کم‌سن هم وجود دارد. مصرف بعضی داروهای خاص در کودکان می‌تواند خطرناک باشد و لازم است پزشک یا داروساز به آن توجه داشته باشند.

● وظیفه داروساز چیست؟

در سیستم درمانی، داروساز وظایف مهم و مشخصی برعهده دارد:

دادن توضیحات و اطلاعات لازم درباره دلایل مصرف، نحوه و مقدار مصرف دارو، فواصل مصرف، تداخلات دارویی (غذا با دارو یا دارو با دارو)، عوارض احتمالی مصرف دارو، مصرف دارو در مواقع خاص مانند بارداری و شیردهی، مصرف دارو در افراد مسن و نوزادان، شرایط نگهداری دارو و... از وظایف دکتر داروساز است. در صورت انجام این وظایف، احتمال مصرف نابجا و سوءمصرف‌ داروها به حداقل می‌رسد. سازمان جهانی بهداشت نیز در این زمینه توصیه‌های مهمی برای بیماران دارد:

- حتما قبل از مصرف دارو، بروشور یا اطلاعات نوشته شده روی جعبه آن را مطالعه کنید. لازم است بدانید ماده موثره آن چیست و برای چه موردی مصرف می‌شود.

- باید نکته‌های مهمی مانند هشدارها را جدی گرفت مثلا مصرف برخی داروها می‌تواند باعث حساسیت بیمار به نور آفتاب شود یا بعضی داروها را حتما باید در زمان مشخصی(قبل یا بعد از غذا) مصرف کرد. بیمار باید نحوه مصرف و روش نگهداری دارو را بداند به علاوه اگر شرایط خاصی دارد (مثلا بارداری، شیردهی، بیماری زمینه‌ای مانند دیابت و...) با داروساز مشورت کند تا مشکلی پیش نیاید.

● راهنمای سازمان جهانی بهداشت در مورد مصرف منطقی دارو

سازمان جهانی بهداشت اعلام کرده که: «نیمی از داروهای تجویز شده، توزیع شده یا فروخته شده، موردنیاز نبوده‌اند.» مسوول آموزش‌های مردمی کمیته کشوری تجویز منطقی دارو، اعلام کرده در دسترس بودن دارو، مهم‌ترین دلیل مصرف غیرمنطقی آن است چون باعث مصرف خودسرانه و در نتیجه ایجاد مقاومت به آن می‌شود. به همین دلیل سازمان جهانی بهداشت هم «مقاومت به داروهای ضدمیکروبی، یک تهدید جهانی» را به عنوان شعار سال گذشته برگزید. به علاوه مصرف بی‌مورد دارو، می‌تواند باعث اتلاف منابع دارو و بروز خطر در نظام سلامت کشور شود. استفاده منطقی از دارو یعنی بعد از بروز بیماری فرد به پزشک مراجعه ‌کند (به صورت خودسر دارو مصرف نکند) و بعد از اینکه پزشک، بیماری را تشخیص داد، داروی لازم برایش تجویز ‌شود. سپس بیمار، دارو را به همان مقدار نوشته شده در نسخه (نه کمتر نه بیشتر) از داروخانه تهیه‌ و مطابق دستور پزشک و توصیه‌های داروساز مصرف ‌کند. موارد استفاده غیرمنطقی از دارو شامل موارد زیر است:

- استفاده از چند نوع دارو بدون هیچ‌توجیه علمی

- استفاده نامناسب و نابجا از ‌آنتی‌‌بیوتیک‌ها در عفونت‌های غیرباکتریایی (مثلا در عفونت‌های ویروسی که آنتی‌بیوتیک اثری ندارد)

- استفاده زیاد و بی‌رویه از اشکال تزریقی دارو، در حالی که شاید شکل خوراکی آن برای بیمار مناسب‌تر است.

- خوددرمانی.

دکتر آیدا روشن‌ضمیر