مسئولیت پذیری جامعه پزشکی

جراحی لیزر چشم یکی از رایج ترین جراحی های پزشکی در سال های گذشته بوده است این جراحی نه تنها کسانی که برای سال ها از عینک استفاده می کرده اند را از آن بی نیاز کرده بلکه طیف رو به گسترش آن دامنگیر کسانی شده است که عینک برای آنها اضطرار هم نبوده است

جراحی لیزر چشم یکی از رایج ترین جراحی های پزشکی در سال های گذشته بوده است. این جراحی نه تنها کسانی که برای سال ها از عینک استفاده می کرده اند را از آن بی نیاز کرده بلکه طیف رو به گسترش آن دامنگیر کسانی شده است که عینک برای آنها اضطرار هم نبوده است. تکنولوژی این جراحی اگرچه تقریباً چیز جدیدی است اما به سرعت در حال پیشرفت است. به همین خاطر بر تنوع شیوه های جراحی لیزر افزوده می شود. با این حال هر چیز جدیدی، جدا از همه گیری و فلسفه کلی پیشرفت علوم تنها درگیر شتاب گسترش نیست، در حقیقت اندکی نیز نیازمند تمرکز و تعمق بیشتری است. کاری که همه آن را انجام می دهند، چیز جدید، خوب و جالبی می تواند باشد حتی به بسیاری از نیازهای کهنه ما برای نخستین بار پاسخ می دهد، اما این تأثیر هنگامی اساسی تر و همیشگی است که چه پزشک و چه بیمار در این نکته دقیق شود که تا چه حد می توان جدیدترها را قابل اعتمادتر ساخت. چنین چیزی برای سلامت و ضمانت جامعه پزشکی ورای تب تند تکنولوژی های جدید و یا حتی بخش تجاری آن اهمیت دارد.

اساس روش جراحی لیزر به اوایل دهه ۱۹۸۰ بازمی گردد. در آن زمان پژوهشگران آزمایشگاه پژوهشی IBM از لیزر برای تراش قطعات کامپیوتری استفاده می کردند. سپس پزشکی متوجه توانایی های این لیزر در استفاده در بافت های زنده شد. تراش قرنیه نتیجه پیشقدم شدن پزشکی بود که در نهایت موجب ابداع عمل PRK در سال ۱۹۸۷ شد. همان چیزی که امروزه یک عمل سرپایی در بسیاری از کلینیک ها یا مطب های چشم پزشکی است. به تدریج شیوه های دیگری همچون لیزیک، لازک و اپی لیزیک پدید آمد. با اندکی تغییر، عنصر ثابت همه این روش ها تاباندن اشعه لیزر روی قرنیه است که همه این تکنولوژی ها هم به کشور وارد شده است. جالب توجه آن که پزشکی ایران تا حدی به این مسأله رغبت نشان داده است که پیشرفته ترین دستگاه لیزر چشم جهان در کلینیک چشم پزشکی بیمارستان ایرانی دبی نیز نصب و راه اندازی شده که قادر به رفع عیوب انکساری چشم شامل دوربینی، نزدیک بینی و آستیگمات است.

با این حال به نظر می رسد اگر پدیده ای به ویژه چیزی که در بخش بهداشت و سلامت جامعه مطرح است در پی ارائه گسترده با استقبال گسترده جامعه مخاطب نیز روبه رو می شود نیازمند نوعی تضمین اجرایی است. از سویی شیوه ها و تکنولوژی های جدید درمانی همیشه برای بخش مبتلا، نویدبخش است و به منزله انقلابی نو در جنبه های مختلف علمی یا پزشکی محسوب می شود. ارزش چنین دستاوردی امکانات بسیاری را به جامعه مخاطب عرضه می کند. با این حال پرداختن به آسیب شناسی قضیه یا ملاحظه برخی احتمالات و یا توجه و تمرکز بیشتر روی چنین پدیده هایی نیز به نوعی تکمیل کننده سیر مثبت درمانی است. بنابراین در برخورد با چنین رویه های جدید و گسترده ای همچنان که انکار و رد آن بنا به نظر بسیاری از افراد متخصص نوعی بنیادگرایی در برابر پیشرفت های پزشکی محسوب می شود اما از سوی دیگر گرفتار شدن در تب تند تکنولوژی های جدید نیز عوارض خاص خود را دارد. برای هر چه کمتر کردن چنین عوارضی جامعه پزشکی موظف است برای تضمین اساس هویت پزشکی و بخش درمان در جامعه به تمام جوانب یک پدیده توجه کند. آگاهی رسانی به جامعه درمانی و صداقت پزشکی در حقیقت تضمین کننده هویت پزشکی است. جراحی لیزر چشم در ایران با اقبال بسیاری روبه رو شده است. به حتم نسبت به این قضیه می توان با یک خوشبینی علمی روبه رو شد که ناشی از رشد روش های جدید در علم پزشکی است. در کنار این قضیه موضوعات متفاوت دیگری نیز مطرح می شود. از جمله این که بازار چنین تکنولوژی های جدیدی نخست در کشورهای جهان سوم رایج می شود، از سویی درگیر نوعی تجارت پزشکی می شود که اگرچه سود به خودی خود می تواند موتور محرک و سازنده ای باشد اما می تواند به نوعی نیز موجب غالب شدن سودآوری بر سلامت صرف شود. مسأله دیگری که مطرح می شود اشاره به رواج کمتر چنین روش هایی در جوامع پیشرفته است. همه این مقولات در جریان آزاد اطلاعات و خدمات علمی یک جامعه پزشکی و از سویی بخش نظارتی آن قابل تأمل است.

مسأله مهمی که در این میان وجود دارد آگاه سازی و اطلاع رسانی مردم نسبت به این گونه جراحی هاست. چنین چیزی به معنای رد یا قبول کامل مسأله نیست بلکه می تواند کارایی یک روش پزشکی را بالا ببرد. روشی که به حتم درباره همه کسانی که خواستار انجام آن هستند پاسخگو نیست، چه بسا برای برخی از آنها عوارضی خواهد داشت و چه بسا برای عده ای به خاطر برگشت پذیری ناشی از نوع بیماری آنها جز صرف هزینه حاصل دیگری نخواهد داشت. چنین چیزی همان نکته ای است که در چهاردهمین کنگره بازآموزی چشم پزشکی، دکتر اسدالله کتباب بر آن اشاره می کند: «اگرچه ممکن است این عمل جراحی، نتایج خوبی داشته باشد و فرد نیاز به عینک نداشته باشد اما عوارض خاص خود را نیز دارد. برخی از بیماران پس از عمل جراحی اعلام نارضایتی می کنند و هنوز مجبور به استفاده از عینک هستند، درحالی که این جراحی باید آگاهانه و با دلایل فوق العاده محکم به بیمار پیشنهاد شود. عوارض چنین جراحی غیرقابل پیش بینی است. به همین دلیل مردم باید نسبت به جراحی های عیوب انکساری چشم و استفاده از لنز آگاه شوند.»

در حقیقت یکی از جنبه های اصلی دیگر این جراحی آگاه کردن بیمار نسبت به نتیجه جراحی است. بسیاری از بیماران با تصور رفع کامل عیوب دید این جراحی را انجام می دهند. در حالی که در برخی موارد بیماران پس از عمل ناگزیرند از عینک استفاده کنند. چنانچه دکتر علیرضا لاشئی متخصص شبکیه می گوید: «بیمار باید هم از لحاظ فیزیکی و بیولوژیکی چشم و هم از نظر روحی مورد معاینه قرار گیرد بیماری که انتظار ایده آلی از نتیجه عمل دارد یا کسانی که مشاغل حساس دارند و ممکن است نتایج عمل روی شغل آنها تأثیر سوء بگذارد نباید مورد جراحی قرار گیرند. بیماران هم نباید انتظارات ایده آلی از نتیجه عمل داشته باشند و پزشک نیز نباید تصور نادرستی از نتیجه جراحی بدهد. برخی پزشکان اطلاعات لازم را درباره این جراحی به بیمار نمی دهند. به گونه ای که بیمار را درباره برگشت پذیر بودن میزان کمی از ضعف چشم آگاه نمی کنند. هم اکنون تعدادی از جراحان چشم پزشک کاملاً موافق انجام جراحی لیزیک هستند. یعنی برای هر فردی که مشکل بینایی دارد، آن را توصیه می کنند، برخی دیگر به طور کامل با انجام این جراحی مخالفند. اما بهترین گروه این جراحان، افرادی هستند که با ارزیابی سلامت بینایی و شرایط مناسب برای لیزیک بیمار، این جراحی را تجویز می کنند.» برخی پزشکان از مراجعان بیمار خود نقل می کنند که شرط استخدامی آنها « استفاده نکردن از عینک » ذکر شده و یا این که عمل لیزیک با این که عملی ضروری محسوب نمی شود از مزایای پوشش بیمه برخوردار است اما سایر بیماری های چشمی و بخصوص بیماران دیابتی از خدمات بیمه بی بهره هستند.

موارد کلی که در مورد این عمل باید رعایت شود بدین ترتیب است :

تغییر نکردن ضعف بینایی برای دو سال که برای افراد نزدیک بین از نمره ۷۵ ـ تا ۱۰ ـ است . برخی پزشکان معتقد به حداقل نمره

۱‎/۵ ـ برای این افراد هستند، همچنین برای افراد دوربین از ۷۵+ تا ۴ + و برای افراد آستیگمات از

۷‎/۵ - + تا ۴-‎/+ ذکر شده است. ضخامت قرنیه نیز باید دست کم ۵۰۰ میکرون باشد. قطر مردمک بیش از ۶‎/۵ میلیمتر نیز برای عمل مناسب نیست. معمولاً زنان باردار و افراد دارای بیماری های قلبی یا بیماری های خاص برای این عمل توصیه نمی شوند. افرادی که داروی خاص «ایمتریکس» برای درمان میگرن استفاده می کنند نیز باید خطرات احتمالی این جراحی را در نظر داشته باشند. مسأله مهم دیگر واقع بینی نسبت به نتایج این جراحی است چون انتظار دید ۱۰ ‎/ ۱۰ در شماره های بسیار بالا مقدور نیست.

در نهایت هدف از روش های درمانی صرف یا حتی روش های درمانی ـ زیبایی تا حد زیادی به ضرورت های پزشکی و درمانی برمی گردد. این مسأله با توجه به این که هرگونه عمل جراحی، ترمیمی و یا حتی دارویی عوارض خاص خود را دارد ناظر براین مسأله است که گسترش و رواج اپیدمیک جراحی ها ممکن است دور از چنین اصلی باشد. در چنین حالتی حتی اگر برخی عوارض در درازمدت نیز طبیعی تلقی شوند، دامنگیر کسانی که با حداقل ها و کمترین ضرورت ها دست به این جراحی ها زده اند نیز می شود. بزرگترین تجارت در حرفه پزشکی سلامت بیمار و بهداشت درازمدت جامعه درمانی است. بدین ترتیب حتی اگر از کنار ایده هایی مانند غلبه برخی اهداف تجاری نیز بگذریم و مخاطبان این عمل جراحی را کسانی که از ناراحتی های ضعف دید رنج می برند و یا برخی انگیزه های خاص شغلی و حتی زیبایی دارند فرض کنیم، پزشکان ملزم به اطلاع رسانی بیمار و در نظر گرفتن کلیه شرایط پزشکی قبل از جراحی هستند. گذشته از آن که جامعه پزشکی در قبال پژوهش، نظارت و تمرکز بر عواقب درازمدت هر پدیده ای که در بخش درمانی جریان دارد، مسئولیت حرفه ای غیرقابل انکاری دارد.

مهری حقانی