پتكی بر ذهن بشر

در زبان های اروپایی به بت idol می گویند. Idol از كلمه eidolon (آیدولن) یونانی گرفته شده است كه به معنای صورت و تصویر و خیال (فریبنده) است. در كل، آیدولن به صورخیالی اطلاق می شود كه از دید پروتستان …

در زبان های اروپایی به بت idol می گویند. Idol از كلمه eidolon (آیدولن) یونانی گرفته شده است كه به معنای صورت و تصویر و خیال (فریبنده) است. در كل، آیدولن به صورخیالی اطلاق می شود كه از دید پروتستان ها در برابر صور الاهی قرار می گیرد كه ذهن را از توجه به «حقیقت» هستی باز می دارد. در نظر برونو و بیكن، صورخیالی در واقع همان خطاهایی بود كه به واسطه های گوناگون در ذهن نقش می بندد. بت ها، «تصویر»ها و «تصور»های باطلی از حقیقت و به تعبیری خیال های نادرست اشیاءاند كه ذهن آدمی را زیر سلطه درآورده و در آن ریشه دوانیده اند و چندان جا خوش كرده اند كه ذهن آنها را به صورت حقایقی قطعی (بخوانید جزمی) پذیرفته است. بدین اعتبار، می توان بت ها را «پیش فرض های نقادی نشده» انگاشت كه نه فقط جلوی ره یافتن حقیقت را به ذهن می گیرند بلكه حتی وقتی حقیقت احیاناً به درون ذهن راه یافت، اجازه نمی دهند ذهن آن را درست «ببیند».

این كه گفتم «درست دیدن» به وجه مهم دیگری در ریشه واژه بت در زبان های اروپایی بازمی گردد. راست این است كه idol با كلمه دیگری هم ریشه است كه شاید مهم ترین واژه در قاموس فلسفه باشد و آن همانا ایده (idea) است. ریشه آیدولن و ایده هر دو واژه یونانی eidos (آیدوس= صورت) است كه در حالت فعلی به قالب «idein» درمی آید، به معنای «دیدن». اما ایده به چه معنی است؟

«ایده» در وهله اول به «محصول» فعالیت ذهن گفته می شود. این كه روی «محصول» بودن ایده تاكید گذاشتم بی دلیل نبود. ذهن بشر «تولید كننده» است و تولیدش، راست گفته باشیم، «انبوه» است. آدمیان پیش از آن كه در حوزه فناوری و علم و صنعت كارخانه بسازند، در عالمی دیگر تولید كارخانه ای را تجربه كردند.

ذهن بشر كارخانه است. كارخانه تولید تصویر و تصور و صورت، صورت های رنگارنگ، صورت های خیالی، ذهن بشر كارخانه بت سازی است. در ابتدای غزلی از مولوی می خوانیم «صورتگر نقاشم هر لحظه بتی سازم/ وانگه همه بت ها را در پیش تو بگدازم». این كارخانه لحظه ای از تولید بازنمی ایستد، خواب و بیداری و بیماری سرش نمی شود و بت به حكم ماهیت بت بودنش پرستیده می شود و هم به حكم ماهیتش چون به عنوان بت باز شناخته شود، ذهن به شكستن آن برمی خیزد. كارگران كارخانه در روند وقفه ناپذیر كار و تولید لحظه هایی را سر به شورش برمی دارند: بت ها را باید شكست و برای این كار به افزاری كارآمد نیاز هست، اسمش را بگذارید: پتك. و پیش خودمان باشد، این پتك چیزی جز فلسفه نیست.

صالح نجفی