اهمیت و ضرورت تربیت فرزند در اسلام

عمل تربیتی در خانواده به منزله پاسداری از فطرت توحیدی فرزند است این پاسداری یك وظیفه بزرگ تربیتی و اخلاقی است كه عمل به آن مهمترین كاركرد خانواده را فعلیت می بخشد

تربیت فرزند به معنای فراهم آوردن مقدمات لازم برای به فعلیت رسیدن قوای او در راه تقرّب به خداوند است. این عمل نیازمند آگاهی و تمرین عملی است. اگر پدر و مادر در جهت انتقال عقاید صحیح و ایجاد رفتار درست در فرزند خود كوشا باشند، خیر او را فراهم كرده‏اند و خداوند بر آنان رحمت خواهد نمود. درباره عقیده صحیح و انتقال آن به فرزندان، تكلیف بزرگی بر عهده والدین گذاشته شده است، زیرا تأثیر عقایدی كه در خانواده رواج دارد و به فرزند القاء می‏ شود در آینده او غیر قابل انكار است.

عمل تربیتی در خانواده به منزله پاسداری از فطرت توحیدی فرزند است. این پاسداری یك وظیفه بزرگ تربیتی و اخلاقی است كه عمل به آن مهمترین كاركرد خانواده را فعلیت می ‏بخشد. امام سجاد (ع) در رسالهٔ الحقوق فرمودند: حق فرزند تو اینست كه بدانی او از توست و هرگونه كه باشد چه نیك و چه بد، در دنیای گذرا به تو منسوب است و تو در آن چه به او سرپرستی داری مسئول هستی، در ادب نیكو و راهنمایی به سوی پروردگار و یاری او بر طاعت خداوند در باره تو و خودش. پس بر این كار پاداش می ‏گیری اگر درست عمل كنی، و كیفر می‏ بینی اگر نادرست عمل نمایی؛ پس او را چنان تربیت كن كه با اثری كه بر او می‏ گذری در دنیا زیبایی بیافرینی و با قیام شایسته به وظیفه ‏ای كه نسبت به او دادی در نزد خداوند معذور باشی كه هیچ قوتی نیست مگر از خداوند.

در این سخن، امام سجاد (ع) تربیت نیكو و آموزش عقیده توحیدی و كمك برای ایجاد رفتار صحیح در فرزند را بیان كرده‏اند و سپس انجام این وظایف را موجب سعادت دنیا و آخرت والدین دانسته ‏اند. در روایتی امیرالمؤمنین (ع) همین وظایف را ذكر فرموده‏اند: حق فرزند بر پدر آن است كه او را نام نكو نهد و نیكش پرورد و قرآنش تعلیم دهد. آموزش قرآن به معنای آموزش همه عقایدی است كه دلالت فرزند به سوی خدا را محقق می ‏كند و پرورش نیكو به معنای ادب آموزی و ایجاد رفتار صحیح سعادت بخش است. محیط خانواده اولین محیط اجتماعی است كه فرزند تجربه می‏كند. او از اعضای خانواده به ویژه پدر و مادر بیشترین تأثیر را می‏ پذیرد، زیرا حمایت پدر و مادر خود را تجربه كرده است و همواره دیده است كه ضعف ‏های جسمی او را پدر و مادر جبران می ‏كنند و تغذیه و پرورش او را از روی مهر و شفقت انجام می‏ دهند. این تجربه‏ ها موجب اطمینان او نسبت به آنها می ‏شود و این اطمینان باعث پذیرندگی فرزند از پدر و مادر می‏ گردد. اگر پدر و مادر در این زمان عقاید صحیح را به او بیاموزند، قلب نیالوده او آن را می‏ پذیرد و عادات لازم و متناسب با عقاید صحیح را می‏ یابد.

امیرالمؤمنین (ع) خطاب به فرزند خویش فرمودند: پس به ادب آموختنت پرداختم پیش از آن كه دلت سخت شود و خردت در تصرف هوایی دیگر در آید. در ادامه همین نامه فرمودند: و چون به كار تو همچون پدری مهربان عنایت داشتم و بر ادب آموختنت همت گماشتم چنان دیدم كه این عنایت در هنگام جوانی‏ ات به كار رود و در بهار زندگانی كه نیتی پاك و نهادی نیالوده داری، و این كه نخست تو را كتاب خدا بیاموزم و تأویل آن را به تو تعلیم دهم، و شریعت اسلام و احكام آن را از حلال و حرام بر تو آشكار سازم. در این بخش از نامه امام علی به فرزندشان بر انتقال عقیده صحیح و ادب آموزی و نیز بر پاكی ضمیر انسان در دوره كودكی و جوانی تأكید شده است؛ یعنی همان دورانی كه بیشترین تأثیر را از خانواده می ‏پذیرد. انتقال عقیده حق و ایجاد رفتار سعادت آفرین، عنوان كلی وظایف تربیتی پدر و مادر است.

ولی تفصیل عقیده حق را باید در قرآن و سنت جستجو كرد و رفتار صحیح را نیز از قرآن و سنت آموخت. پدر و مادر مسئول تحقق این امور در فرزند هستند. بنابراین باید در جستجوی بهترین روش برای تحقق آنها باشند و مسئولیت آنها تنها با گفتن و اطلاع رساندن خاتمه نمی‏یابد، بلكه باید روش‏های مناسب برای مؤمن و متقی شدن فرزندشان را بیابند. امام صادق(ع) از پیامبر اكرم(ص) روایت كرده‏اند: خداوند كسی را كه به خیر فرزندش یاری می‏دهد بیامرزد. پرسیدند چگونه به خیر فرزند یاری رساند؟

فرمودند: آن چه در توان اوست پذیرا شود و از آن چه فوق توان اوست در گذرد و او را به نافرمانی نخواند و سرگشته و حیرانش نسازد. در این روایت یك اصل مهم تربیتی بیان شده است: توانایی‏ها و استعدادهای متربی باید در جریان تربیت مورد توجه باشد، والدین در مسیر تربیت فكری و عملی فرزند خود نباید از این اصل غفلت كنند. غفلت از این اصل خیر فرزند را محقق نمی ‏كند و او را به نافرمانی و سرگشتگی مبتلا می ‏سازد. از این روایت اهمیت مراحل رشد را نیز می ‏توان دریافت؛ زیرا بدون توجه به قابلیت‏های فرزند در دوره‏های مختلف زندگی، تربیت صحیح ممكن نمی‏ شود.

خوشبختانه در روایات اهمیت توجه به مراحل رشد ذكر شده است. از امام صادق (ع) نقل شده است: فرزندت را بگو تا هفت سالگی بازی كند و هفت سال او را ادب ‏آموز و در هفت سال سوم او را ملازم و همراه خود دار. گویی هفت سال نخست سال‏هایی است كه كودك به طور غیر مستقیم و فقط از طریق مشاهده رفتار پدر و مادر می ‏آموزد و در هفت سال دوم به آموزش مستقیم عقیدتی می‏ پردازد و هفت سال سوم سال‏های ورود به میدان یادگیری حلال و حرام شریعت در مقام عمل است. از امام صادق(ع) روایت شده است: فرزند پسر هفت سال بازی می ‏كند و هفت سال قرآن می‏آموزد و هفت سال حلال و حرام را یاد می ‏گیرد.

یكی از اهداف تعلیم و تربیت فرزند در خانه و مدرسه، آماده سازی او برای زندگی در اجتماع و تعقیب اهداف جامعه الهی است. به همین دلیل برخی از آموزش‏ها برای او ضروری است و باید از خانه آن آموزش‏ها را شروع كرد. نمونه مشهور و بارز این گونه آموزش‏ها در روایتی از امیرالمؤمنین (ع) آمده است: فرزندان خود را شنا و تیراندازی بیاموزید. اگر بپذیریم كه این دو ماده آموزشی به سبب آن است كه فرزند را برای انجام وظایف اجتماعی آماده كند، طبعاً نمی‏ توان در همین دو ماده آموزشی متوقف شد؛ بلكه باید به تناسب زمان و نیازمندی‏ های جامعه اسلامی، مواد آموزشی متنوع دیگری را نیز در نظر داشت.

در تربیت فرزند نیز همچون سایر قلمروهای زندگی، باید اصول ثابت را از امور متغیر جدا ساخت و به این حقیقت توجه كرد كه برخی از آداب و ظواهر زندگی تغییر می ‏كند و روابط اخلاقی و نیازمندی ‏های زندگی اجتماعی دگرگون می‏ شود. تربیت فرزند را باید با آگاهی از تفاوت‏ های خود و فرزندان از حیث فضای فرهنگی و مناسبات اجتماعی صورت داد. باید فرزند را آماده ساخت تا اصول ثابت و نامتغیر اخلاق را متناسب با ظرف زمانی و مكانی زندگی خود رعایت كند. این آمادگی او را برای مقابله با تلقینات مسموم توانا می ‏سازد و امنیت اخلاقی او را در دوران جوانی و بعد از آن تضمین می‏نماید. به امیرالمؤمنین (ع) نسبت داده شده است كه فرمودند: فرزندان خود را به اخلاقی متناسب با روزگارشان مؤدب سازید: فرزندان خود را به اخلاق خودتان تربیت نكنید زیرا آنان برای زمانی غیر از زمان شما آفریده شده‏اند.

در پایان تأكید می‏ كنیم كه فرزند موهبتی است كه به امانت در اختیار والدین قرار گرفته است. باید این موهبت را گرامی داشت و از اكرام و احترام او فروگذار نكرد، چرا كه سلامت روح او در احترام كردن اوست و تربیت اخلاقی او در سایه اكرام و احترامش موفق‏ تر خواهد بود.

پیامبر اكرم (ص) فرمودند: فرزندانتان را بزرگ دارید و با آنان رفتاری نیكو كنید.