نامناسب برای توسعه نیافته ها

نگاهی به قانون مالیات بر ارزش افزوده و تاثیرات اجرای آن مالیات بر ارزش افزوده Value added Tax که اخیرا از تصویب نهایی در شورای نگهبان گذشت و به زودی در کشور به مرحله اجرا گذاشته خواهد شد, اکنون در اغلب کشورهای توسعه یافته اعمال می شود و طی ۲۵ سال گذشته, با استقبال وسیع کشورهای در حال توسعه و در حال گذار جهان نیز روبه رو شده است

نگاهی به قانون مالیات بر ارزش افزوده و تاثیرات اجرای آن مالیات بر ارزش افزوده (Value-added-Tax) که اخیرا از تصویب نهایی در شورای نگهبان گذشت و به زودی در کشور به مرحله اجرا گذاشته خواهد شد، اکنون در اغلب کشورهای توسعه‌یافته اعمال می‌شود و طی ۲۵ سال گذشته، با استقبال وسیع کشورهای در حال توسعه و در حال‌گذار جهان نیز روبه‌رو شده است. به موجب بررسی‌های انجام گرفته، اجرای قانون مالیات بر ارزش افزوده، راهی مناسب برای افزایش درآمد دولت‌ها و مدرنیزه کردن سیستم مالیاتی کشورهاست؛ ولی این امر تنها با طراحی دقیق و اجرای صحیح سیستم مزبور قابل حصول است. شاید بتوان پیدایش مالیات بر ارزش افزوده را مهم‌ترین رویداد اقتصادی دهه‌های پایانی قرن بیستم ذکرکرد که هر روز بر اهمیت آن نیز افزوده می‌شود.

تا ۴۰ سال پیش، بحث مالیات، بحثی غیرنظری و صرفا کاربردی تصور می‌شد، اما امروزه بحث سیستم مالیاتی یکی از محورهای مهم بحث سیستم اقتصادی در جهان به شمار می‌رود. مالیات بر ارزش افزوده، اکنون در بیش از ۱۲۰ کشور جهان، کم و بیش اعمال می‌شود و بیش از یک چهارم عواید مالیاتی جهان به کمک این روش جمع‌آوری می‌شود. این مالیات به نوعی از مالیاتی اطلاق می‌شود که به فروش کالا در تمامی مراحل تولید آن وضع می‌شود. شاخصه اصلی این نوع مالیات این است که مالیاتی که بر مواد اولیه مورد نیاز هر بنگاه اقتصادی تعلق می‌گیرد از مالیاتی تعلق گرفته بر فروش محصول نهایی این بنگاه، کسر می‌شود. برخلاف مالیات بر خرده فروشی، (که به موجب آن فقط مالیات در مرحله فروش نهایی کالا اخذ می‌گردد) عواید مالیاتی در سیستم مالیات بر ارزش افزوده در تمامی مراحل تولید جمع‌آوری می‌شود. برخلاف سیستم ساده مالیات بر سرمایه برگشتی (Turnover Tax: که مالیات بر فروش کالای نهایی و واسطه تعلق می‌گیرد) تولیدکنندگان می‌توانند مطمئن باشند که مالیات بر مواد اولیه مورد استفاده بنگاه، دوباره از آنها دریافت نمی‌شود. از آنجایی که مالیات پرداختی بر مواد اولیه، در قسمت نهایی محصول بنگاه منظور می‌شود، تصمیم‌گیری‌های تولیدی صحیح‌تر اتخاذ شده و از مالیات مرحله‌ای (Cascade Tax: مالیاتی که بر هر مرحله از فروش وضع می‌شود) اجتناب می‌شود. مالیات بر ارزش افزوده، بسیار شفاف است و مشمول تمامی بنگاه‌های اقتصادی می‌شود که عواید سالانه آنها از سطح معینی تجاوز می‌کند. (و فقط بنگاه‌های فروشنده کالای نهایی را در بر نمی‌گیرد).

از آنجایی که در نهایت، این ارزش کالای نهایی است که مبنای دریافت مالیات قرار می‌گیرد، می‌توان گفت که مالیات بر ارزش افزوده در واقع مالیات مصرف نهایی است. اما باید توجه داشت که مالیات بر ارزش افزوده را نمی‌توان به یک کشور «هدیه» کرد، بلکه لازم است با توجه به شرایط مشخص هر کشور سیستم مربوطه را طراحی و به مورد اجرا گذاشت. طراحی صحیح و نظارت بر اجرا، نه تنها در مراحل اولیه که برای سالیان متمادی باید مورد نظر قرار گیرد. آیا همان طور که در بدو امر انتظار می‌رفت، «مالیات بر ارزش افزوده» توانسته است به عنوان یک سیستم مالیاتی کارآمد و سالم، موجبات افزایش درآمد مالیاتی کشورها را فراهم آورد؟ مشکل بتوان به این سوال مستقیما پاسخ داد، لذا نگارندگان این نوشتار معتقدند به سوال مزبور باید از طریق غیرمستقیم پاسخ داد و آن مقایسه سطح درآمد مالیاتی با تولید ناخالص داخلی (GDP) است. از آنجایی که سیستم «مالیات بر ارزش افزوده» یک سیستم مالیاتی پیچیده تلقی می‌شود لذا گفته می‌شود برای کشورهای در حال توسعه چندان مناسب نیست زیرا این کشورها فاقد یک سیستم مدرن آمارگیری و مالیاتی می‌باشند اما مسئله اساسی این نیست که کشورهای در حال توسعه کمتر از کشورهای توسعه‌یافته از سیستم مالیات بر ارزش افزوده منتفع می‌شوند یا اینکه کشورهای دارای سیستم اداری تکامل یافته‌تر بهتر می‌توانند سیستم مالیاتی مزبور را اجرا کنند، بلکه مسئله این است که آیا جایگزینی بهتر برای این سیستم در کشورهای رو به توسعه وجود دارد؟ البته به علت فقدان آمار و ارقام صحیح درباره هزینه جمع‌آوری مالیات در کشورهای رو به توسعه، نگارندگان نوشتار حاضر، فقط به مقایسه عواید مالیاتی شش کشور فرانسه زبان و شش کشور انگلیسی زبان قبل و بعد از اعمال «سیستم مالیات بر ارزش افزوده» بسنده کرده‌اند: مالیات بر سرمایه برگشتی در مدل فرانسوی و مالیات بر فروش محصول کارخانجات در مدل استعماری انگلیسی. این سیستم‌های مالیاتی دارای نرخ‌های فاصله فراوان (differentiated rate)، استثناهای بی‌شمار و تبعیض‌های فراوان بود. بررسی‌ها روی این کشورها نشان می‌دهد که اعمال سیستم مالیات بر ارزش افزوده با تعیین یک آستانه ثبتی بالا (High registration threshold)، بسیار ساده‌تر و کم هزینه‌تر از سیستم‌های جایگزین مالیاتی است.

● ابزار کاهش فقر

آیا سیستم مالیات بر ارزش افزوده، به فقر کشاندن جامعه است یا ابزاری در خدمت کاهش فقر در جامعه محسوب می‌شود؟ گفته می‌شود که اجرای این سیستم مالیاتی، به شدت بر توزیع درآمد در جامعه تاثیر می‌گذارد. در واقع، اجرای این سیستم مالیاتی، در کنار اصلاح ساختار هزینه‌های عمومی، نقش بسزایی در تعدیل فقر ایفا می‌کند. در تئوری، مالیات‌بندی نزولی (regressive Tax) بهترین راه برای تامین هزینه‌های برنامه مبارزه با فقر تلقی می‌شود. تاکنون، بررسی چندانی درباره نحوه اجرای سیستم مالیات بر ارزش افزوده در کشورهای رو به توسعه انجام نگرفته، اما شواهد موجود حاکی از آن است که «مالیات بر ارزش افزوده» را نمی‌توان یک «مالیات نزولی» خواند. بررسی‌های انجام گرفته در ساحل عاج، گینه، ماداگاسکار و تانزانیا نشان می‌دهد که فقرا نسبت به سهمی که از مصرف می‌برند، مالیات کمتری می‌پردازند. درهرحال باید در نظر داشت که وظیفه اول سیستم مالیاتی، امحای فقر نیست، بلکه افزایش درآمدهای عمومی بدون از شکل انداختن و منحرف کردن فعالیت‌های سالم اقتصادی است.

● «ساده» بهترین است

مشکلات اجرایی سیستم مالیات بر ارزش افزوده موفقیت این سیستم، در گرو وجود یک سیستم متمرکز مالیاتی، استفاده از روش‌های پیشرفته مالیاتی و اقناع مالکیت‌دهندگان به مشارکت داوطلبانه در پرداخت مالیات است. برخی نقاط ضعف مشترک در اجرای سیستم مالیات بر ارزش افزوده در کشورهای در حال توسعه به قرار زیر است: دشواری اجرای سیستم‌های خود اعلام مالیاتی که به موجب آن مالیات‌دهنده، خود میزان مالیات را محاسبه و پرداخت می‌کند. پرداخت سوبسید به برخی مالیات‌دهندگان (به ویژه صادرکنندگان ) به نظر نگارندگان نوشتار حاضر، مسئله استرداد وجوه (refund) را باید پاشنه آشیل سیستم مالیات بر ارزش افزوده تلقی کرد. فقدان مکانیسم‌های نظارتی علت اصلی بروز این مشکل است. استرداد سرمایه، فقط باید برای صادرکنندگان بزرگ و واردکنندگان کالاهای عمده سرمایه‌ای، مجاز شناخته شود.

مسائل احتمالی در مورد سیستم مالیات بر ارزش افزوده عبارتند از نحوه اجرای این سیستم در کشورهایی که سابقا دارای سیستم متمرکز بوده‌اند؛ بلوک‌های تجاری که فاقد کنترل‌های مرزی هستند؛ تطبیق سیستم مالی با سیستم مالیات بر ارزش افزوده و محدودکردن نرخ‌های چندگانه مالیاتی. مبحث دیگری که هنوز باید مورد بررسی دقیق و کارشناسانه قرار گیرد، رابطه میان مالیات بر ارزش افزوده با مالیات بر درآمد است که از نظر داخلی و بین‌المللی حائز اهمیت بسیار است.

منبع: رسانه مالیاتی