عصر آمادگی برای غیبت

به مناسبت شهادت امام حسن عسکری ع

یازدهمین پیشوای شیعیان جهان امام حسن عسکری (ع) در سال ۲۳۲ه.ق چشم به جهان گشود و پس از شهادت امام هادی(ع) به امامت رسید، دوران امامت آن حضرت ۶ سال بود و در سال ۲۶۰ه.ق و در سن ۲۸ سالگی در سامرا به شهادت رسید. آن حضرت در دوران امامت خویش تحت کنترل شدید حکومت بنی عباس بود و فشار‌ها و محدودیت‌ها در دوره ایشان بیش از سایر ائمه معصومین (ع) بود.

امام عسکری(ع)، با وجود همه این فشارها و کنترل‌ها و مراقبت‌های بی‌وقفه حکومت عباسی، یک سلسله فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی و علمی در جهت حفظ اسلام و مبارزه با افکار ضداسلامی انجام می‌داد که می‌توان آنها را بدین‌گونه خلاصه کرد:

● کوشش‌های علمی

گرچه امام به حکم شرایط نامساعد و محدودیت بسیار شدیدی که حکومت عباسی برقرار کرده بود، موفق به انعکاس دانش وسیع خود در سطح کل جامعه نشد، اما در عین حال، با همان فشار و خفقان، شاگردانی تربیت کرد که هرکدام به سهم خود در نشر و گسترش معارف اسلام و رفع شبهات دشمنان نقش مؤثری داشتند.

«شیخ طوسی» تعداد شاگردان حضرت را متجاوز از ۱۰۰ نفر ثبت کرده است که در میان آنان چهره‌های روشن، شخصیت‌های برجسته و مردان وارسته‌ای مانند احمدبن اسحاق اشعری قمی، ابو هاشم داود بن قاسم جعفری، عبدالله بن جعفر حمیری، ابوعمرو عثمان بن سعید عمری، علی بن جعفر و محمدبن حسن صفّار به چشم می‌خورند.

علاوه بر تربیت این شاگردان، گاهی چنان مشکلات و تنگناهایی برای مسلمانان پیش می‌آمد که جز حضرت عسکری کسی از عهده حل آنها برنمی‌آمد.

امام در این‌گونه مواقع، در پرتو علم امامت، با یک تدبیر فوق العاده، بن بست را می‌شکست و مشکل را حل می‌کرد.

● ایجاد شبکه ارتباطی با شیعیان

در زمان امام عسکری(ع) تشیع در مناطق مختلف و شهرهای متعددی گسترش و شیعیان در نقاط فراوانی تمرکز یافته بودند. شهرها و مناطقی مانند: کوفه، بغداد، نیشابور، قم، مدائن، خراسان، یمن، ری، آذربایجان، سامرّاء، جرجان و بصره از پایگاه‌های شیعیان به شمار می‌رفتند. در میان این مناطق، به دلایلی سامرّاء، کوفه، بغداد، قم و نیشابور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود.

گسترش و پراکندگی مراکز تجمع شیعیان وجود سازمان ارتباطی منظمی را ایجاب می‌کرد تا پیوند شیعیان را با حوزه` امامت از یک سو و ارتباط آنان را با همدیگر از سوی دوم برقرار سازد و از این رهگذر آنان را ازنظر دینی و سیاسی، رهبری و سازماندهی کند. این نیاز، از زمان امام نهم احساس می‌شد و چنان‌که در سیره آن حضرت و امام دهم مشهود است، شبکه ارتباطی وکالت و نصب نمایندگان در مناطق گوناگون، به منظور برقراری چنین سیستمی، از آن زمان به اجرا گذاشته می‌شد. این برنامه در زمان امام عسکری(ع) نیز تعقیب گردید. آن حضرت نمایندگانی از میان چهره‌های درخشان و شخصیت‌های برجسته` شیعیان، انتخاب و در مناطق متعدد منصوب کرده و با آنان در ارتباط بود و از این طریق پیروان تشیع را در همه مناطق زیرنظر داشت. از میان این نمایندگان، می‌توان از «ابراهیم بن عبده»، نماینده امام در «نیشابور» یاد کرد.

علاوه بر شبکه ارتباطی وکالت، امام از طریق اعزام پیک‌ها نیز با شیعیان و پیروان خود ارتباط برقرار می‌ساخت و از این رهگذر مشکلات آنان را برطرف می‌کرد. در این زمینه به عنوان نمونه، می‌توان از فعالیت‌های «ابوالادیان»، یکی از نزدیک‌ترین یاران امام یاد کرد. او نامه‌ها و پیام‌های امام را به پیروان آن حضرت می‌رساند و متقابلا نامه‌ها، سوال‌ها، مشکلات، خمس و دیگر وجوه ارسالی شیعیان را دریافت نموده در سامرّاء به محضر امام عسکری می‌رساند.

گذشته از پیک‌ها، امام از طریق مکاتبه نیز با شیعیان ارتباط برقرار می‌ساخت و از این رهگذر آنان را زیر چتر هدایت خویش قرار می‌داد. نامه‌ای که امام به «ابن بابویه» نوشته نمونه‌ای از این نامه‌ها است. از این گذشته، امام دو نامه به شیعیان قم و آبه (آوه) نوشته است که متن آنها در کتب معتبر مضبوط است. نامه‌های دیگری نیز به مناسبت‌های دیگر از امام در دست است. براساس روایتی، امام عسکری بامداد روز هشتم ربیع الاول سال ۲۶۰ ه ، اندکی پیش از رحلت، نامه‌های فراوانی به مردم مدینه نوشت.

● اقدامات سیاسی مخفیانه

امام عسکری (ع) به رغم تمامی محدودیت‌ها و کنترل‌هایی که از طرف دستگاه خلافت به عمل می‌آمد، یک سلسله فعالیت‌های سرّی سیاسی را رهبری می‌کرد که با گزینش شیوه‌های بسیار ظریف پنهانکاری، از چشم بیدار و مراقب جاسوسان دربار، به دور می‌ماند. در این زمینه نمونه‌ای را ذکر می‌کنیم: «عثمان بن سعید عمری» که از نزدیک‌ترین و صمیمی‌ترین یاران امام بود، زیر پوشش روغن فروشی فعالیت می‌کرد. شیعیان و پیروان حضرت عسکری(ع) اموال و وجوهی را که می‌خواستند به امام تحویل دهند، به او می‌رساندند و او آنها را در ظرف‌ها و مشک‌های روغن قرار داده و به حضور امام می‌رساند.

● حمایت و پشتیبانی مالی از شیعیان

یکی دیگر از موضعگیری‌های امام عسکری(ع) حمایت و پشتیبانی مالی از شیعیان، بویژه از یاران خاص و نزدیک آن حضرت بود. با یک مطالعه در زندگانی آن حضرت، این مطلب به‌خوبی آشکار می‌شود که گاهی برخی از یاران امام، از تنگنای مالی، در محضر امام شکوه می‌کردند و حضرت، گرفتاری مالی آنان را برطرف می‌ساخت و گاه حتی پیش از آن‌که اظهار کنند، امام مشکل آنان را برطرف می‌کرد. این اقدام امام مانع از آن می‌شد که آنان زیر فشار مالی، جذب دستگاه حکومت ستمگر عباسی شوند. در این رابطه می‌توان به موردی اشاره کرد.

«ابو هاشم جعفری» می‌گوید: از نظر مالی در تنگنا بودم. خواستم وضع خود را طی نامه‌ای به امام عسکری (ع) بنویسم، ولی خجالت کشیدم و صرفنظر کردم. وقتی که وارد منزل شدم، امام صد دینار برای من فرستاد و طی نامه‌ای نوشت: هر وقت احتیاج داشتی، خجالت نکش و پروا مکن و از ما بخواه که به خواست خدا به مقصود خود می‌رسی.

● تقویت و توجیه سیاسی رجال و عناصر مهمّ شیعه

از جالب‌ترین فعالیت‌های سیاسی امام عسکری (ع) تقویت و توجیه سیاسی رجال مهم شیعه در برابر فشارها و سختی‌های مبارزات سیاسی، در جهت حمایت از آرمان‌های بلند تشیع بود. از آنجا که شخصیت‌های بزرگ شیعه در فشار بیشتری بودند، امام به تناسب مورد، هریک از آنان را به نحوی دلگرم و راهنمایی می‌کرد و روحیه` آنان را بالا می‌برد تا میزان تحمل و صبر و آگاهی آنان در برابر فشارها، تنگناها و فقر و تنگدستی‌ها فزونی یابد و بتوانند مسؤولیت بزرگ اجتماعی و سیاسی و وظایف دینی خود را بخوبی انجام دهند.

● آماده سازی شیعیان برای دوران غیبت

از آنجا که غائب شدن امام و رهبر هر جمعیتی، یک حادثه غیرطبیعی و نامانوس است و باور کردن آن و نیز تحمل مشکلات ناشی از آن برای نوع مردم دشوار می‌باشد، پیامبر اسلام و امامان پیشین به تدریج مردم را با این موضوع آشنا ساخته و افکار را برای پذیرش آن آماده می‌کردند.

این تلاش در عصر امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) که زمان غیبت نزدیک می‌شد، به صورت محسوس‌تری به چشم می‌خورد. چنان‌که در زندگانی امام هادی دیدیم، آن حضرت اقدامات خود را نوعاً توسط نمایندگان انجام می‌داد و کمتر شخصا با افراد تماس می‌گرفت.

این معنا در زمان امام عسکری (ع) جلوه بیشتری یافت؛ زیرا امام از یک طرف با وجود تأکید بر تولد حضرت مهدی (ع) او را تنها به شیعیان خاصّ و بسیار نزدیک نشان می‌داد و از طرف دیگر تماس مستقیم شیعیان با خود آن حضرت روز بروز محدودتر و کمتر می‌شد، به طوری که حتی در خود شهر سامرّاء، به مراجعات و مسائل شیعیان از طریق‌ نامه یا توسط نمایندگان خویش پاسخ می‌داد و بدین ترتیب آنان را برای تحمل اوضاع و شرایط و تکالیف عصر غیبت و ارتباط غیرمستقیم با امام آماده می‌ساخت و این همان روشی است که بعدا امام دوازدهم در زمان غیبت صغری در پیش گرفت و شیعیان را به تدریج برای دوران غیبت کبری آماده ساخت.

حامد علی اکبرزاده