بنای خانه قوام روی خط زلزله

منزل قوام الدوله که درسال ۱۲۵۳ هجری قمری بنا نهاده شده متعلق به میرزا محمد خان قوام الدوله پدربزرگ قوام السلطنه, وثوق الدوله و معتمدالسلطنه بوده است

منزل قوام الدوله که درسال ۱۲۵۳ هجری قمری بنا نهاده شده متعلق به میرزا محمد خان قوام‌الدوله پدربزرگ قوام‌السلطنه، وثوق‌الدوله و معتمدالسلطنه بوده است. سهم قوام‌السلطنه برادر بزرگتر، موزه آبگینه فعلی و مزارع چای در شمال شد و وثوق‌الدوله سلیمانیه شرق تهران (افسریه فعلی) را به تملک درآورد. خانه تاریخی قوام‌الدولـه معـروف به وثـوق بخشی از یک مجموعه تاریخی بزرگ است که مربوط به اواخر دوره حکومت فتحعلی‌شاه به بعد است.

بـنای فعلی قوام الدوله که در تاریخ ۱۳۷۷ به شماره ۲۰۲۴ در فـهرست آثار مـلی به ثبـــت رسیده است، در تاریخ ۱۳۴۶ از سوی وزارت فرهنگ و هنر از وارث وثوق‌الدوله خریـداری شد و سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران تعمیرات مفصلی در آن انجام داد. عمارت تاریخی قوام الدوله در یکی از محلات پنج گانه حصار صفوی در داخل کوچه‌ای به نام میرزا محمود وزیر و در مرکز تاریخی شهر تهران قرار دارد. این بنا در محله سرچشمه و کوچه میرزا محمود وزیر به امتداد خیابان امیرکبیر به طرف غرب برخورد می‌کند. خانه قوام السلطنه در اقلیم نیمه خشک و خشک قرار دارد با زمستان‌های کوتاه و تابستان‌های گرم، این بنا در ارتفاعات کمتر از هزار متر واقع شده‌است، به طوری که هر چه ارتفاع کاهش می‌یابد، خشکی محیط هم بیشتر می‌شود. بنای خانه قوام روی خاک و دشت‌های تهران و در روی خط زلزله قرار گرفته است.

● معرفی معماری و هنری بنا

ساختمان تاریخی قوام الدوله در حال حاضر از عمارتی سه طبقه شکل گرفته که دو حیاط وسیع در شمال و جنوب آن را در میان گرفته‌اند این عمارت شامل یک زیرزمین است.

یک ساختمان مرکزی و ساختمان کوچک دو طبقه‌ای در ضلع شرقی حیاط شمالی است. ساختمان مرکزی که هسته اصلی و عمده بنا را تشکیل می‌دهد دارای یک بخش مرکزی مشتمل بر یک تالار آینه کاری- گچبری شمالی و یک تالار نقاشی جنوبی و دو گوشوار است که دو طبقه شرقی و غربی در طرفین بخش مرکزی را به هم وصل می‌کند.

در طبقه فوقانی نیز دو تالار متصل به هم در میان قرار دارند و دو راهرو در طرفین تالارها و اتاق‌هایی در طرفین که این دو راهرو را دربرگرفته‌اند.

تالارها دارای سقف‌های بلند هستند و ارتفاع آن، هم اندازه ساختمان‌های دو طبقه طرفین طراحی شده است. اتاق‌های طرفین کوچک، جای استراحت و خلوت ولی تالارها وسیع و باشکوهند. تالار جنوبی از کف تا سقف از نقاشی رنگ و روغن پوشیده شده است. در شمال تالار نقاشی و در سوی دیگر آن تالار آینه قرار دارد. تالاری مستطیل شکل که به واسطه یک ارسی ریز نقش هفت لنگه به حیاط شمالی مربوط می‌شود که در صورت بالا رفتن بازشوها به ایوان تبدیل خواهد شد. در جنوب تالار هم یک ارسی سه لنگه، تالار آینه را به تالار نقاشی وصل می‌کند تا در صورت نیاز چشم‌انداز در چشم انداز و نقش در نقش ترکیب شود.

در طرفین شاه‌نشین تالار نقاشی نیز دو بادگیر قرار گرفته‌اند و با باز کردن درها می‌توان هوای تازه را به هر دو تالار وارد کرد، این بادگیرها از داخل کوچه چشم‌انداز زیبایی را به خانه تاریخی قوام‌الدوله بخشیده‌اند. همچنین یک زیرزمین وسیع آجری زیر دو تالار فوقانی قرار گرفته است که دسترسی آن از حیاط جنوبی است و از طریق هر دو حیاط روشنایی آن تأمین می‌شود. دو بادگیر یکی در وسط دو تالار در شرق و غرب وجود دارد که هوا را به درون دو صندوقخانه ارتباط دهنده دو تالار شمالی و جنوبی می‌برد. تالار جنوبی و شکم دریده آن که تالاری است زمستانی با نقاشی‌های استاد نقاش شهره زمان صورتگر شیرازی نقاشی شده است و با توجه به رنگ خفته بدنه ها حال و هوای گرم و مطلوب زمستان را به آن می‌دهد و بالعکس تالار شمالی که تالاری تابستانه و در سایه است با تزئینات گچبری و آینه کاری به آن حال و هوایی باز و روشن و پر نشاط می‌دهد. در مجموع با توجه به تعمیرات دائمی و برنامه نگهداری، تالارها از سلامت کامل برخوردارند به جز آسیب‌هایی که در ارسی‌ها، درها و بدنه دیده می‌شود.

● تالار آینه

این اتاق در طبقه همکف و در سمت شمالی خانه قرار دارد و از دیگر اتاق‌های جانبی بزرگتر است. این اتاق مخصوص پذیرایی از میهمانان و سیاستمداران وقت بوده و از بخش اندرونی خانه مجزا است.

● تالار تنبی یا سفره‌خانه

تالار تنبی که سفره خانه نیز نامیده می‌شود از دیگر اتاق‌هایی است که در ضلع جنوبی بنا واقع شده است. این قسمت به علت موقعیت جغرافیایی خاص خود به زمستان نشمین موسوم است زیرا در فصول سرد سال این بخش از خانه بیشترین قسمت آفتابگیر منزل را تشکیل داده و از درجه حرارت بالاتری نسبت به دیگر نقاط بنا برخوردار است.

● اسکلت بنا

به کار بردن مصالح ضعیف در کار موجب سست شدن پایه بناهایی چون قوام شده است. در بخش‌های مختلفی از بنا با دیوارهای نسبتاً ضخیمی ‌مواجه می شویم که نقش باربری را در مورد کل ساختمان بویژه تالارهای نسبتاً وسیع و مرتفع ایفا می‌کردند. در زیر زمین نیز دو دیواره کوتاه طولی در میانه تالار می‌بینیم که علاوه بر حل مشکل سازه‌ای بنا برای پوشش سقف به تنوع فضایی تالار کمک می‌کند.

● مصالح

در ساخت این بنا از آجر، ملات آجر، گچ، کاشی و سرامیک استفاده شده و در تزئینات آن نیز شیشه و آینه به کار رفته است.

● تزئینات وابسته به معماری بنا

دیوارهای بنا از خشت و سقف آن از جنس چوب است. تزئیناتی که در بنا به کار رفته شامل آینه کاری، نقاشی گل و مرغی روی گچ، مقرنس کاری و گچبری است. کف اتاق‌ها با کاشی‌های ابر و باد پوشانیده شده و بیشترین تزئین بنا مقرنس کاری است که زیبایی خاصی به آن داده است. آینه کاری به اشکال هندسی زیبا و مقرنس، گچبری روی سقف، تزئینات پارچه بری و گره چینی ارسی، نقاشی، مقرنس کاری، شبکه چینی پنجره‌های زیرزمین، آجرچینی پنجره‌های زیرزمین، آجرچینی سقف زیرزمین و گراورهای رنگی داخل تالار آینه از جمله تزئیناتی است که در این بنای بی‌نظیر به کار رفته است.

نکته قابل توجهی که در تزئینات داخل بنا به چشم می‌خورد تاریخی است که از سوی لطفعلی شیرازی در پای کار ثبت شده است. این تاریخ سال ۱۲۵۳ هجری قمری، سال احداث بنا را نشان می‌دهد.