نمایشگاه «درد» و صد و ده سالگی آسپیرین

فلیکس هوفمان, شیمیدان و پژوهشگر آلمانی, ۱۱۰ سال پیش, دارویی را در شرکت بایر به ثبت رساند که امروزه از نیازهای اولیه هر خانه ای شده است این دارو چنان محبوب و خوشنام شد که فیلسوفی قرن بیستم را «قرن آسپیرین» نامید

فلیکس هوفمان، شیمیدان و پژوهشگر آلمانی، ۱۱۰ سال پیش، دارویی را در شرکت بایر به ثبت رساند که امروزه از نیازهای اولیه هر خانه‌ای شده است. این دارو چنان محبوب و خوشنام شد که فیلسوفی قرن بیستم را «قرن آسپیرین» نامید.

نام شیمیایی‌اش «آسِتیل سالیسیلیک اسید» است. ترکیب اصلی‌اش سالیسیلیک است که از واژه سالیکس به معنی درخت بید برگرفته شده است. در نمایشگاهی که هم‌اکنون در دانشگاه برلین برپا است و «نمایشگاه درد» نامگذاری شده است، یک تکه چوب دیده می‌شود که از ۲۰۰‌سال پیش باقی‌مانده است. یک تکه چوب بید که گویا سربازان مبتلا به درد آن را میجویده‌اند و دردشان را تسکین می‌داده است. پروفسور شنالکه، دردشناس دانشگاه برلین، درباره این چوب که از جنگ‌های دوره ناپلئون باقی‌مانده می‌گوید: «دیده می‌شد که کسی که این چوب را می‌جود، حالش کمی بهتر می‌شود یعنی دردش تسکین پیدا می‌کند. این شد که گفتند: باید ماده‌‌ای در این چوب یا پوسته‌اش باشد. پس چوب را تراشیدند و جوشاندند و دیدند وقتی آن جوشانده را می‌خورند، درد کم می‌شود.

اصولا بعضی از گیاهان و درختان مثل پوسته گنه‌گنها بید و اینها انگار توفیقی پیدا می‌کنند یعنی آزمایششان می‌کنند و می‌بینند چه چیز خوبی در آنها هست.»

در سال ۱۸۲۸ یعنی حدود ۱۸۰‌سال پیش، یک استاد داروگر در مونیخ قرص زردی از پوسته بید ساخت و آن را به نام سالیسین به بازار عرضه کرد. ۵۰ سال بعد اسید سالیسیلیک را در آزمایشگاه تولید کردند. قیمت این اسید در بازار یک دهم قیمت ماده طبیعی‌اش بود، ولی هم به شدت بدمزه بود و هم دهان و معده را اذیت می‌کرد. اما درست در روز ۱۰ اوت ۱۸۹۷ ترکیب امروزی آسپیرین توسط فلیکس هوفمن در آزمایشگاهی در شهر ووپرتال آلمان کشف و ثبت شد. ترکیبی از همان اسید سالیسیلیک که به اصطلاح استیله شده بود.

البته نام آسپیرین را دو سال بعد به آن دادند و حالا پروفسور شنالکه درباره موفقیت امروزی آسپیرین می‌گوید:

‌«سری به داروخانه‌ها و عطاری میزنیم، آسپیرینی می‌خریم، می‌بینیم که این‌طور با درد بهتر می‌شود کنار آمد، اثر جانبی هم زیاد ندارد و می‌بینیم که قرص را راحت می‌شود استفاده کرد. می‌شود گفت که این ترکیب ساده و روشن شیمیایی، باعث این یا آن تاثیر در بدن می‌شود و درد را تسکین می‌دهد خود این مساله بی‌شک به موفقیت این ماده کمک زیادی کرد».

● قرن بیستم، قرن آسپیرین

گفتنی است که داروهای تسکین‌دهنده، به ویژه داروهای ضد‌سردرد در آلمان و دیگر کشورهای اروپایی، در آغاز سده گذشته کم نبودند. ولی تقریبا همه آنها در برابر رقیبشان یعنی آسپیرین تاب نیاوردند و فراموش شدند. شاید بیهوده نبود که فیلسوف اسپانیولی «اورتگا گاست» در آغاز قرن بیستم این قرن را سده آسپیرین نامید. این جادوگر شیمیایی با گذشت زمان خواص مفید دیگری هم از خود نشان داد. اگر سری به دانشکده داروسازی دانشگاه دوسلدرف بزنید، نزدیک دفتر پروفسور شرور، کارشناس داروهایی مانند آسپیرین، تابلویی به دیوار می‌بینید. بر روی آن نوشته شده است: با آسپیرین سردرد خود را میکنی سلب، بدون آثار جانبی برای قلب.

● پرفایده، اما نه بدون اثرات جانبی

ماده آسپیرین از جمله برای جلوگیری از تجمع تکه‌های خون‌های لخته شده در رگ‌ها مفید است. پروفسور شرور می‌گوید: «در اصل امروزه این یکی از اصلی‌ترین موارد کاربرد این ماده است. یعنی جلوگیری از سکته‌های قلبی و دیگر انواع سکته، توسط جلوگیری از تجمع لختگی».

اگرچه برای آسپیرین سودهای بسیاری قائل شده‌اند و آن را حتی جلو‌گیرنده انواعی از سرطان تشخیص داده‌اند، ولی هیچ دارویی نیست که آثار جانبی نداشته باشد، آن‌ هم دارویی از این دست که مثل آب خوردن خریده و مصرف می‌شود. بیشترین اثر جانبی آسپیرین اخلال در سیستم گوارشی است. بسیاری از بیمارانی که مجبورند آسپیرین مصرف کنند، از درد یا حتی زخم معده می‌نالند و گاهی نیز پزشکان برخی سوزش‌ها و کهیرها را ناشی از مصرف این دارو دانسته‌اند. پروفسور شرور که خود پژوهشگر آسپیرین هم هست، در پاسخ این پرسش که به هنگام سردرد چه دارویی مصرف می‌کند می‌گوید: در‌حال‌حاضر اگر سردرد داشته باشم کوشش میکنم هیچ دارویی مصرف نکنم چون باید به این هم فکر کرد که اگر دائم آدم یک دارویی را مصرف کند به آن عادت می‌کند. من خود در روزگار جوانی پیوسته سردرد داشتم. رفته‌رفته کوشش کردم و می‌کنم که بی‌دارو درد را از سر بگذرانم. موفق هم شده‌ام. حالا اگر یک‌باره سردرد شدید داشته باشم، خوب، یک قرصی می‌خورم. چیزی که به این کار کمک می‌کند، هوای تازه و اکسیژن و حرکت است یعنی هر چیزی که به گردش خون در مغز و سیستم عصبی کمک کند».

● آیا همه آسپیرین‌ها مرغوب است؟

در پایان اشاره‌ای هم به مرغوبیت آسپیرین کنیم که از داروهای پرمصرف است و به جا و بیجا استفاده میشود. دکتر مهدی حسینی، کارشناس دارو و داروسازی در پاسخ این پرسش که در صورتی که می‌دانیم ماده اصلی آسپیرین در سراسر جهان یکسان است، آیا درست است که همه آسپیرین‌ها تاثیر آسپیرین‌های اروپا و به خصوص آلمان را ندارد می‌گوید: «یک ضرب‌المثل آلمانی می‌گوید: ایمان و اعتقاد می‌تواند کوه را هم به حرکت درآورد. این در مورد تاثیر یا عدم تاثیر یک دارو هم صدق می‌کند. اگر معتقد باشیم که مثلا آسپیرین آلمانی نسبت به نوع دیگر آن تاثیر بیشتری دارد، تاثیر بهتری را هم احساس می‌کنیم. مساله دوم شیوه درست کردن دارو است. برای ساختن آسپیرین، موادی در دستگاه مخصوص ریخته می‌شوند. بسته به اینکه این مواد به اندازه لازم فشرده بشوند یا نه، قرص سفت یا کمتر سفت می‌شود. بدین ترتیب دارو دیرتر یا زودتر در معده حل می‌شود. به همین نسبت، ماده موثره، دیرتر یا زودتر به رگ‌های و منشا درد می‌رسد و دیرتر یا زودتر اثر می‌کند. ولی به طور کلی تاثیر داروی آسپیرین در تمام دنیا یکسان است. فقط این تاثیر می‌تواند با تاخیر انجام شود. اینکه تاثیر آن کلا فرق کند تلقینی است.»