به گزارش ISAAA با ادامه تولید تنها برنج تراریخته جهان در سال ۲۰۰۶ میلادی, ایران همچنان در صدر کشورهای اسلامی و منطقه قرار دارد

آخرین وضعیت كشت محصولات تراریخته در جهان تا پایان سال ۲۰۰۶ میلادی را نشان می دهد بر اساس این گزارش در سالی كه گذشت سطح زیر كشت جهانی محصولات تراریخته از مرز یكصد میلیون هكتار گذشت

● مقدمه

در بهار سال ۱۳۸۵ گزارشی تحت عنوان "بازتاب وسیع تولید اولین برنج تراریخته جهان توسط ایران: به گزارشAgrifood awareness استرالیا ایران رهبریت بیوتكنولوژی برنج جهان را در دست می گیرد" از سوی معاونت پژوهش های اقتصادی منتشر شد (۱). این گزارش بازتاب وسیعی در بین دستگاه های مختلف اجرایی و حتی مجلس شورای اسلامی و مبنای سوال از وزیر محترم جهاد كشاورزی قرار گرفت (۲). از سوی دیگر مسئولین دستگاه های مختلف در سطوح متفاوت به طور غیر مستقیم مطالبی را عنوان كردند كه مرور این مطالب رد و بدل شده و آنچه در همین مدت در جهان به وقوع پیوسته است (پیوست ۱) می تواند حائز اهمیت بوده و مدیریت ارشد كشور را در مورد موانع توسعه فناوری و تولید دانایی محور در كشور به تفكر و شاید اقدام وادارد. پیوست یك آخرین وضعیت كشت محصول های تراریخته در جهان تا پایان سال ۲۰۰۶ میلادی را كه در بهمن ماه سال جاری منتشر شده است نشان می دهد (۳) . اما پیش از مرور آنچه در ایران و جهان گذشت جا دارد ضمن اشاره ای به جایگاه مهندسی ژنتیك و بیوتكنولوژی در دید مقام معظم رهبری، سیاست های كلی ابلاغ شده از طرف مشار الیه و مصوبات هیئت وزیران، تعریف مختصری نیز از بیوتكنولوژی، بیوتكنولوژی مدرن و مهندسی ژنتیك و محصولات تراریخته ارائه شود.

● بیوتكنولوژی چیست؟

بیوتكنولوژی به مفهوم عام آن به كاربرد و استفاده از موجودات زنده، اندام ها و بافت هایی از موجودات زنده و یا حتی سلول ها و اجزای زیر سلولی (مانند پروتوپلاست و كلروپلاست) برای تولید یك محصول و فراورده یا ایجاد و ارائه خدماتی برای بهبود رفاه بشر اطلاق می‌شود. با این تعریف عام، بسیاری از علوم وفنون در حوزه زیستی نظیر زراعت و اصلاح نباتات، پخت نان و تولید ماست نیز جزو بیوتكنولوژی طبقه بندی می شوند. اما امروزه وقتی ما از بیوتكنولوژی صحبت می كنیم چنانچه قیدی به آن نیفزوده باشیم، منظور ما این نوع بیوتكنولوژی (سنتی) نیست. در واقع تحول بیوتكنولوژی به سه دوره زیر تقسیم می شود:

۱) بیوتكنولوژی سنتی (استفاده از تكنولوژی تخمیر نظیر تولید الكل) كه از هزاران سال پیش وجود داشته و تا امروز نیز ادامه دارد

۲) ، بیوتكنولوژی علمی مانند استفاده از دانش ژنتیك برای اصلاح نباتات، كشت بافت و استفاده از میكروبیولوژی كه از حدود یك قرن پیش آغاز شده و همچنان در حال تحول است.

۳) بیوتكنولوژی مدرن كه از دهه ۱۹۸۰ آغاز شده و تا كنون ادامه دارد. بیوتكنولوژی مدرن دارای تعریفی حقوقی در متون بین المللی نظیر پروتكل ایمنی زیستی كارتاهنا است كه مجلس شورای اسلامی نیز آن را به تصویب رسانده است. بر این اساس:

▪ "بیوتكنولوژی مدرن عبارت است ازكاربرد:

الف) روشهای درون شیشه‏ای اسیدهای نوكلئیك، شامل دی.ان.اِی نوتركیب و تزریق مستقیم دی.ان.اِ به درون سلول‏ها یا اندامك‌ها یا

ب ) امتزاج سلولها بین دو گونه از دو خانواده متفاوت، كه بر موانع طبیعی فیزیولوژیك تولید مثل غلبه كرده و جزو روشهای متداول اصلاح نژاد سنتی و انتخاب نمی‏باشند."

به عبارت دیگر بر اساس متون حقوقی الزام آور بیوتكنولوژی مدرن برابر مهندسی ژنتیك محسوب می شود زیرا امتزاج سلول ها از دو خانواده مختلف هنوز محقق نشده و مصداق ندارد.

با توضیح یاد شده مهندسی ژنتیك اگر نگوئیم تمام بیوتكنولوژی مدرن است لا اقل می توان با قاطعیت ادعا كرد كه مهندسی ژنتیك "تجلی" بیوتكنولوژی مدرن است.

توضیح این نكته ضروری به نظر می رسد كه آنچه امروز تحت عنوان كلی بیوتكنولوژی مورد بحث قرار می گیرد و به عنوان یكی از سه رشته مهم فناوری در صدر اولویت های فناوری و علمی بسیاری از كشورها منجمله ایران قرار گرفته است بیوتكنولوژی سنتی نیست بلكه بیوتكنولوژی مدرن به ویژه مهندسی ژنتیك و تا حدودی جنبه های پیشرفته تر بیوتكنولوژی علمی نظیر استفاده از زیست شناسی مولكولی، نشانگرهای مولكولی، پروتئومیكس، ژنومیكس و استفاده از میكروبیولوژی برای تولید فراورده های دارویی و سایر فراورده های با ارزش افزوده بیشتر است. بنابراین، آنچه كه وعده ایجاد تحول در اقتصاد، كشاورزی، بهداشت و محیط زیست را می دهد مهندسی ژنتیك و بیوتكنولوژی علمی پیشرفته است.

محصول مهندسی ژنتیك "تراریخته" خوانده می شود كه معادل واژه Transgenic یا Transformed در زبان انگلیسی است. موجودات تراریخته و یا به عبارت ژورنالیستی آن "مهندسی ژنتیك شده" كه معادل Genetically Modified Organisms (GMO) یا Living Modified Organisms (LMO) است به موجوداتی اطلاق می شود كه دی.ان.ای آن ها با استفاده از روش های درون شیشه ای تغییر یافته باشد یعنی دی.ان.ا (اسیدنوكلئیك) پس از ایجاد تغییر در خارج از بدن آن موجود به درون سلول های آن منتقل شده باشد به نحوی كه بتواند جزو دی.ان.ای موجود شود. این دی.ان.ای منتقل شده (تراژن) می تواند به فعالیت عادی پرداخته و موجب تولید فراورده هایی ‌شود كه به نوبه خود صفات مطلوبی مانند مقاومت به آفات و تحمل به خشكی در محصولات زراعی را ایجاد كند و منجر به تولید مواد با ارزشی مثل واكسن خوراكی یا ویتامین ها و داروهای گیاهی شود (۴). تفاوت LMO و GMO در این است كه اولی به موجودات زنده تراریخته اطلاق می شود و دومی بدون توجه به وضعیت زنده بودن یا نبودن آن به همه موجودات تراریخته اطلاق می شود. برای درك مثالی از اهداف تولید محصولات تراریخته كادر مربوط به برنج تراریخته را در همین گزارش ببینید.

امروزه نه تنها گیاهان تراریخته مقاوم به آفات (برای صرفه جویی در مصرف سموم شیمیایی) (۵-۷)، متحمل به علف كش ها (برای كنترل بهتر علف های هرز و كاهش اثرات سوء علف كش ها)، گیاهان تراریخته مقاوم به ویروس، گیاهان تراریخته تولید كننده ویتامین آ، آهن و روی بیشتر، گیاهان تراریخته تولید كننده واكسن های خوراكی (۸)، داروها، آنتی بادی ها (۹) و پروتئین های شیر مادر (۱۰) و مانند آن ها تولید و به بازار مصرف عرضه شده‌اند بلكه ماهی تراریخته‌ای كه سرعت رشد آن سی برابر رشد ماهی غیر تراریخته است (۱۱)، گاو تراریخته‌ای كه مقاوم به ورم پستان است (۱۲) و بزهای تراریخته ای كه داروهای متفاوتی در شیر خود تولید می كنند نیز هم اكنون یكی پس از دیگری مجوز تولید دریافت می كنند.

▪ جایگاه بیوتكنولوژی در اسناد بالا دستی نظام

رهبر معظم انقلاب در فرصت های مختلف بر دستیابی به فناوری های نو به ویژه فناوری زیستی (بیوتكنولوژی) و نانوتكنولوژی تاكید كرده اند (برای مثال منبع ۱۳ راببینید). ایشان خواستار "توجه ویژه" به بیوتكنولوژی شده اند "چون رشته مهمی است" (۱۳). در ماده ۹ سیاست های كلی برنامه چهارم توسعه نظام نیز "كسب فناوری به ویژه فناوری های نو شامل ریزفناوری و فناوری های زیستی؛ اطلاعات و ارتباطات و ..." تكلیف شده است. بر همین اساس نیز هیئت وزیران بر اساس مصوبه سال۸۴ خود تصویب كرده است كه:

"ایران در كوتاه مدت ۲/. درصد و در بلند مدت نیم درصد از سطح زیر كشت گیاهان تراریخته جهان را به خود اختصاص دهد (۱۴)." این میزان برابر با ۲۰۰ تا ۵۰۰ هزار هكتار در حال حاضر است.

● سطح زیر كشت محصولات تراریخته در جهان در سالی كه گذشت

پیوست ۱ آخرین وضعیت كشت محصولات تراریخته در جهان تا پایان سال ۲۰۰۶ میلادی را نشان می دهد.

بر اساس این گزارش در سالی كه گذشت سطح زیر كشت جهانی محصولات تراریخته از مرز یكصد میلیون هكتار گذشت (۳). در این سال كه مصادف با آغاز دومین دهه تجاری سازی محصول‌های تراریخته بود علاوه بر سطح زیر كشت جهانی، تعداد كشورهایی كه به كشت و كار محصول های تراریخته اشتغال دارند، تعداد كشاورزانی كه محصول‌های تراریخته می كارند، انواع محصول‌های تراریخته ای كه كشت می شوند و تعداد محصول‌های تراریخته ای كه مجوز كشت دریافت كرده‌اند نیز افزایش چشمگیری داشته است. بیشترین توسعه سطح زیر كشت در كشورهای جهان سوم به ویژه هندوستان، برزیل، آرژانتین و فیلیپین رخ داده است. كشورهای صنعتی و در راس آنها آمریكا نیز كماكان بهتوسعه سطح زیر كشت گیاهان تراریخته ادامه می دهند و این در حالی است كه در برخی محصول‌ها به حد اشباع رسیده اند. برای مثال در آمریكا به عنوان بزرگترین كشور تولید كننده محصولات تراریخته بیش از ۸۰ درصد سویا، پنبه و ذرت تراریخته است و جایی برای توسعه كشت گیاهان تراریخته از محصولات یاد شده وجود ندارد. به همین دلیل رویكرد تولید محصول‌های جدیدتر تراریخته در دستور كار قرار گرفته و در اولین سال بیش از ۸۰ هزار هكتار از اراضی آمریكا به كشت یونجه تراریخته اختصاص پیدا كرده است. در سال گذشته نیز همچون دو سال پیش از آن، ایران تنها كشور جهان بود كه برنج تراریخته را به طور تجاری و در سطوح وسیع تولید كرده است (۳).

تولید سوخت بیولوژیك (بیودیزل) و اتانول از گیاهان تراریخته رویكرد جدیدی است كه در دستور كار كشورهای صنعتی و كشورهای در حال توسعه پیشرفته تر قرار گرفته است. در سال ۲۰۰۶ تمام كشورهای عضو اتحادیه اروپایی تعدادی از محصولات تراریخته را برای كشت و مصرف به عنوان غذای انسان و دام به تصویب رسانده و ۷ كشور اروپایی این محصولات را در سطوح وسیع و تجاری به زیر كشت بردند. شاید مهمترین تحول در زمینه توسعه كشت محصولات تراریخته، در سال ۲۰۰۶ در هندوستان به وقوع پیوسته باشد. هندوستان به عنوان بزرگترین كشور تولید كننده پنبه جهان (از نظر سطح زیر كشت) از سال ۲۰۰۲ (یعنی تنها ۴ سال قبل) شروع به كشت پنبه تراریخته مقاوم به آفات كرد. عملكرد پنبه كه تا آن سال در هندوستان در پائین ترین سطح جهانی قرار داشت در سال ۲۰۰۶ با كشت ۸/۳ میلیون هكتار پنبه تراریخته به طور چشمگیری ترقی كرد و علاوه بر افزایش درآمد كشاورزان و كمك به اقتصاد ملی موجب كاهش مصرف سموم شیمیایی شد. نكته بسیار حائز اهمیت در كشورهای صنعتی و حتی كشور های در حال توسعه ای مانند آرژانتین، برزیل و هندوستان این است كه به محض اتخاذ تصمیم ملی مبنی بر استفاده از این فناوری توسعه آن به سرعت امكان پذیر می شود كه نشان دهنده چالاكی سیستم است. توجه به این نكته خالی از لطف نیست كه تمام سطح زیر كشت همه محصولات زراعی و باغی ایران در مجموع حدود ۱۵ میلیون هكتار است و این در حالی است كه آرژانتین به تنهایی در مدت كوتاهی تواسته است ۱۸ میلیون هكتار محصول تراریخته (پنبه، ذرت و سویا) بكارد و هندوستان در مدت ۴ سال توانسته است ۸/۳ میلیون هكتار پنبه بكارد (۳). واین در حالی است كه تنها محصول تراریخته ایران كماكان در زنجیر خودكامگیهای برخی مسئولین وزارت جهاد كشاورزی است كه برخلاف مصوبات هیئت وزیران و بدون استناد به هر گونه دلیل مكتوب یا مستندی بزرگترین دستاورد پژوهشی كشور در حوزه بیوتكنولوژی كشاورزی را كه در عین حال اولین محصول تراریخته كشورهای اسلامی و منطقه و اولین برنج تراریخته جهان می باشد را در محاق برده است.

● آنچه در ایران گذشت

در سالی كه گذشت كشت برنج تراریخته با وجود ممانعت و مخالفت وزرات جهاد كشاورزی (وزیر، معاونین تحقیقات و زراعت و رئیس پژوهشكده بیوتكنولوژی كشاورزی) و مخالفت رئیس سازمان حفاظت محیط زیست كماكان توسط كشاورزان پیشرو و برخی از پژوهشگران در چند استان كشور ادامه داشت. نظر به ایجاد محدودیت و ممانعت وزارت جهاد كشاورزی، ارائه آمار دقیق از میزان كشت این محصول در امكان پذیر نیست ولی به یقین نسبت به سال گذشته افزایش داشته است. تحولات در مورد توسعه كشت محصولات تراریخته در ایران در چهار بعد پژوهش؛ تولید و كشت انبوه؛ واردات و مصرف؛ و در نهایت سیاستگذاری و مجادلات به اختصار ارائه می شود:

۱) سرنوشت پژوهش های مهندسی ژنتیك

در بعد پژوهش، به جز پایان نامه های تحصیلی دانشجویان و اساتید دانشگاه‌ها (آن هم در سطوح آزمایشگاهی)، تقریبا همه پروژه های تحقیقاتی در زمینه مهندسی ژنتیك متوقف شده است. پروژه برنج تراریخته بدون حتی یك كارشناس و یك ریال اعتبار پژوهشی توسط پژوهشكده بیوتكنولوژی وزارت جهاد كشاورزی (كه مجری پروژه عظیم برنج تراریخته و همكارانش بنیانگذار آن محسوب می شوند) در حصر كامل قرار گرفته و به تعطیلی كامل كشانده شده است. این تعطیلی كامل برخلاف ادعاهای جدید وزیر جهاد كشاورزی، معاون تحقیقات وی و رئیس پژوهشكده بیوتكنولوژی كشاورزی مبنی بر حمایت از تحقیقات مهندسی ژنتیك و محصولات تراریخته است (۱۵-۱۷). پژوهش های دیگری نیز در وزارت جهاد كشاورزی كه بزرگترین مجموعه پژوهشی در زمینه مهندسی ژنتیك را در اختیار دارد به تعطیلی كشیده شده و یا آهنگ ادامه آنها كند شده است. با مشاهده محدودیت های ایجاد شده و سرنوشت پروژه و پژوهشگر اصی برنج تراریخته پروژه آزمایشات مزرعه‌ای پنبه تراریخته كه بعد از برنج تراریخته پیشرفته ترین پروژه مهندسی ژنتیك در كشور است از سوی مجری آن پس گرفته شده است. پروژه ایجاد ماهی تراریخته نیز كه مراحل اولیه تدوین خود را سپری می كرد بلافاصله پس از تغییر وزیر جهاد كشاورزی به حال خود رها شد و مورد پیگیری قرار نگرفت. مسئولین وزارت جهاد كشاورزی و پژوهشكده بیوتكنولوی كشاورزی كه به خاطر مخالفت با مهندسی ژنتیك مورد انتقاد جامعه علمی قرار داشته و دارند جدیدا راهكار جدیدی را انتخاب كرده اند و آن این است كه جلوی پروژه های موفق را بگیرند و اجازه دهند پروژه های جدید در سطح محدودی آن هم توسط داشجویان تعریف شود تا بدین ترتیب هم بتوانند مدعی شوند كه مخالف توسعه علمی نیستند (۱۶) و هم اینكه در واقع مانع از كشت و تولید آن شوند زیرا برای اینكه پروژه‌ای در زمینه مهندسی ژنتیك بتواند به مرحله تولید برسد بین ۷ تا ۱۲ سال زمان لازم دارد.

بهزاد قره‌یاضی( متخصص مهندسی ژنتیك و ایمنی زیستی)

منابع

۱- قره‌یاضی ب، ۱۳۸۵. بازتاب وسیع تولید اولین برنج تراریخته جهان توسط ایران: به گزارش Agrifood awareness ایران رهبریت بیوتكنولوژی جهان را در دست می گیرد. گزارش پژوهش‌های قتصادی، ۱-۸۵-۶-۰۴ مركز تحقیقات استراتژیك.

۲- روزنامه مهد آزادی، سال پنجاه و هفتم شماره ۳۹۸۸ شانزدهم آذر ۱۳۸۵، صفحه ۲.

۳- James Clive. ۲۰۰۶. Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: ۲۰۰۶. ISAAA Brief No. ۳۵. ISAAA, Ithaca, NY.

۴- قره‌‌یاضی ب‌، زراعت مولكولی. مقالات كلیدی نهمین كنگره زراعت و اصلاح نباتات ایران. ۵ تا ۷ شهریور ۱۳۸۵. تهران- پردیس ابوریحان دانشگاه تهران

۵- Ghareyazie, B., Alinia, F., Menguito. C. A., Rubia, L.G, De Palma, J.M, Liwanag, E. A, Cohen, M.B, Khush, G.S and Bennett. J. (۱۹۹۷). Enhanced resistance to two stemborers in an aromatic rice containing a synthetic Cry IA (b) gene. Molecular Breeding ۳: ۴۰۱-۴۱۴.

۶- Ferber, Dan. "Risks and Benefits: GM Crops in the Cross Hairs." Science ۲۸۶ (۱۹۹۹): ۱۶۶۲-۱۶۶۶.

۷- V. Gomathi* and S. S. Gnanamanickam, ۲۰۰۴. Polygalacturonase-inhibiting proteins in plant defence. Current Science, VOL. ۸۷, No. ۹.

۸- Kumar et al. ۲۰۰۵. Secretion of hepatitis B surface antigen in transformed tobacco cell suspension cultures. Biotechnology letters. ۲۷:۱۳, ۹۲۷-۹۳۲.

۹- Fischer R and Schillberg S. ۲۰۰۴. Molecular farming. Willey_VCH

۱۰- Balis D and Altosaar I, Human Immune Protein CD۱۴ Expressed in Tobacco ۲۰۰۶. ISB News Report. http://www.isb.vt.edu/news/۲۰۰۶/news۰۶.jul.htm#jul۰۶۰۱.

۱۱- . Devlin, Robert H et al., ۲۰۰۴, “Population Effects of Growth Hormone Transgenic Coho Salmon Depend on Food Availability and Genotype by Environment Interactions,” Proceedings of the National Academy of Sciences, vol. ۱۰۱, no. ۲۵, pp. ۹۳۰۳-۹۳۰۸, (June ۲۲,۲۰۰۴) at [http://www.pnas.org/cgi/content/abstract/۱۰۱/۲۵/۹۳۰۳], visited Oct. ۶, ۲۰۰۴.

۱۲- Wall Robert, et al., Genetically enhanced cows resist intramammary Staphylococcus aureus infection. Nature Biotechnology, ۲۳ (۲۰۰۵), p. ۴۴۵-۴۵۱.

۱۳- روزنامه اعتماد مورخ ۲۹ شهریور ۱۳۸۳.

۱۴- سند ملی زیست فناوری مصوب ۱۳۸۴ هیئت وزیران

۱۵- هفته نامه دنیای سبز سال اول، شماره اول، سی ام دی ماه ۱۳۸۵

۱۶- رئیس موسسه تولید محصولات تراریخته در كشور ادامه یابد. تحقیقات بیوتكنولوژی كشارزی: آمادگی تولید خرما، چغندر، پنب و سیب زمینی تراریخته را داریم. خبرگزاری ایسنا، ۱۰/۱۰/۱۳۸۵، كد خبر: ۰۳۸۸۳-۸۵۱۰

۱۷- وزیر جهاد كشاورزی: برنامه‌ای برای استفاده از برنج تراریخته نداریم. روزنامه اقتصاد پویا پنجشنبه سوم خرداد ۱۳۸۵. شماره ۵۷۱.

۱۸- واعظ جوادی هشدار داد: فقدان نظارت بر واردات محصولات دستكاری ژنتیكی شده. ایسنا، ۵/۸/۱۳۸۵. كدخبر: ۰۱۴۵۲-۸۵۰۸

۱۹- رئیس انجمن بیوتكنولوژی ایران: قانون ایمنی زیستی باید با هماهنگی تمام بخش های ذیربط تدوین شود. خبرگزاری ایسنا، ۶/۹/۱۳۸۵، كد خبر: ۰۲۶۰۷-۸۵۰۹.

۲۰- با تاكید بر ضرورت اقدامی فوری مركز پژوهش های مجلس هشدار داد: رویكرد غیر فعال كنونی در عرصه زیست فناوری، فاصله تكنولوژیك ایران را با سایر كشورها افزایش می دهد. خبرگزاری ایسنا، ۵/۹/۱۳۸۵، كد خبر: ۰۲۳۴۹-۸۵۰۹.

۲۱- وزیر بهداشت: برنج تراریخته خطر ندارد. روزنامه صبح اقتصاد، سه شنبه ۲۶ آبان ۱۳۸۳.

۲۲- ربابه شیخ الاسلام: برنج تراریخته مشكلی برای سلامت انسان به وجو نمی آورد. روزنامه ابرار اقتصادی، دوشنبه ۱۳ مهر ۱۳۸۳.

۲۳- سمیعی عباس، ۱۳۸۵. بیوتكنولوژی؛ كلید فردا. پیام جهاد كشاورزی، مهر ۱۳۸۵ شماره ۵۵.

۲۴- مجری طرح برنج تراریخته: جلوگیری از كشت برنج تراریخته مغایر مصوبات دولت است. خبرگزاری ایسنا: ۱۰/۸/۱۳۸۵، كد خبر: ۰۳۳۵۰-۸۵۸۰.

۲۵- نامه شماره ۲۵۱/۵۸۹ مورخ ۶/۲/۱۳۸۵ رئیس پژوهشكده بیوتكنولوژی كشاورزی و پیوست آن.

۲۶- صاریخان خلجانی، سجاد. ۱۳۸۴. شناسایی سازواره های تغییر یافته ژنتیكی در محصولات غذایی وارد شده به بازار ایران. پایان نامه كارشناسی ارشد دانشگاه زنجان.

---