مینای شهر خاموش

استفاده جامع از پول الکترونیکی در اقتصاد کشور

از زمان شکل‌گیری اجتماعات مردمی، مبادله به عنوان یکی از ارکان اصلی حیات جوامع بشری محسوب شده است. در این جریان که طی نسل‌های متمادی تکمیل شد، بشر به تجربه دریافت که به دلیل تعدد کالاها و خدمات تولیدشده، بهتر است یک کالای مرجع را به عنوان وسیله مبادله مورد استفاده قرار دهد. این سیر که سالیان سال طول کشیده، باعث شده است تا ما امروز برای مبادلات اقتصادی خرد یا کلان از پول استفاده کنیم. پول امروزه هسته اصلی فعالیت‌های اقتصادی محسوب می‌شود و فعالیت‌هایی که برای حذف آن از مناسبات اقتصادی صورت گرفته، تاکنون بی‌نتیجه بوده است که بارزترین آن را می‌توان شکست برنامه لنین، رهبر شوروی سابق برای حذف روبل روسی از صفحه اقتصاد آن کشور دانست که البته مبنای نظری آن، آرای مارکس درباره پول به عنوان منشاء انحطاط جوامع بشری بود. پول نیز مانند هر کالای دیگری دارای هزینه‌های فردی و اجتماعی است. هزینه‌های چاپ و نشر پول، بازیافت، تغییرات واحد پول، هزینه‌های اجتماعی، و هزینه حمل پول، هزینه فرصت زمان صرف‌شده برای شمارش پول، هزینه‌های نگهداری و... نیز از جمله هزینه‌های فردی بهره‌گیری از پول به عنوان وسیله مبادله هستند. تا زمانی که فایده ایجادشده از انجام مبادلات با استفاده از پول کاغذی از هزینه‌های بهره‌برداری از آن بیشتر باشد، استفاده از آن اقتصادی است. اما در دنیای مدرن با پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات، به تدریج استفاده از پول کاغذی غیراقتصادی شده است و در کشورهای توسعه‌یافته،‌ پول از شکل کلاسیک آن به پول الکترونیکی تغییر شکل داده است.

● تولد پول الکترونیکی

زمان شروع پرداخت الکترونیکی در دنیا به سال ۱۹۱۸ برمی‌گردد، یعنی هنگامی که بانک‌های فدرال رزرو آمریکا به انتقال وجوه از طریق تلگراف می‌پرداختند. اما این زمان در کشور ما به سال ۱۳۵۰ برمی‌گردد. در آن موقع ‌بانک تهران با در اختیار گرفتن بین ۷ تا ۱۰ دستگاه خودپرداز (ATM) در شعبه‌های خود نخستین تجربه پرداخت اتوماتیک پول را اجرایی کرد. این دستگاه‌ها وظیفه پرداخت اتوماتیک پول را تنها در همان شعبه نصب‌شده بر عهده داشتند.

ولی از آن زمان، روند گسترش پول الکترونیکی به‌صورت بسیار کند، آغاز شد تا اینکه در سال ۱۳۷۰ با آغاز به‌کار عابربانک سپه، اولین نمونه از کارت‌ها با قابلیت برداشت از پایانه‌های خودپرداز در اختیار مشتریان شبکه بانکی قرار گرفت.

۱۱ سال بعد، یعنی در سال ۱۳۸۱ شبکه کارت‌های بانکی کشور با آغاز فعالیت شبکه تبادل اطلاعات بین بانکی (شتاب) به‌عنوان سوئیچ ملی‌کارت به‌صورت یکپارچه آغاز به کار کرد و به گفته مسوولان بانک مرکزی، در حال حاضر همه کارت‌های صادره بانک‌ها در همه پایانه‌های نصب‌شده در سرتاسر کشور پذیرش می‌شوند.

● پول الکترونیکی در اقتصاد ایران

همه ما دستگاه‌‌های خودپرداز که امروز در نقاط مختلف شهرهای تهران نصب شده است را دیده‌ایم. مدتی است که استفاده از این دستگاه‌ها و کمک گرفتن از کارت‌های اعتباری برای انجام مبادلات روزمره در ایران رایج شده است. این موضوع به سادگی بیانگر تغییر رفتار مردم و سیستم پولی کشور در انجام عملیات پولی است. در واقع، راه‌اندازی شبکه‌های هوشمند پولی و سیستم‌های پرداخت اینترنتی مانند «شتاب» گامی اساسی در جهت ایجاد زیرساخت‌ها و تجهیزات لازم برای بهره‌برداری از بانکداری الکترونیکی به شمار می‌رود. اما در این میان باید توجه داشت که حجم مبادلات انجام‌شده با استفاده از پول الکترونیکی چه نسبتی از کل مبادلات اقتصاد ملی را تشکیل می‌دهد؟

با وجود پیشرفت‌های روزافزون فناوری و تاثیرات ICT بر مبادلات اقتصادی، تعاملات اقتصادی دولت با مردم و در بدنه دولت همچنان با استفاده از سیستم‌ سنتی بانکداری صورت می‌گیرد که با توجه به دخالت‌های اقتصادی گسترده دولت، موضوعی قابل تامل است.

نتایج ارزیابی آثار گسترش کاربرد پول الکترونیکی بر اقتصاد ایران نشان می‌دهد که نشر گسترده پول الکترونیکی اثر ناچیزی بر حجم پول، قدرت کنترلی بانک مرکزی و سیاست‌های پول به همراه خواهد داشت. البته واکنش‌های بانک مرکزی در قبال نشر پول الکترونیکی، نقش بسیار مهمی در چگونگی تاثیرگذاری گسترش کاربرد پول الکترونیکی بر اقتصاد دارد. اگرچه تا کنون اقتصاددانان تعریف جامع و مانعی از پول، که بتواند همه ویژگی‌ها و وظایف پول را پوشش دهد، ارائه نکرده‌اند، اما می‌توان با کمی اغماض پول را به عنوان وسیله‌ای برای داد و ستد که مورد قبول عموم افراد جامعه باشد، تعریف کرد.

این طور که منابع آگاه گزارش داده‌اند، یک مقام مسوول به تازگی با بیان این مطلب که هم‌اکنون نزدیک به ۱۹ میلیون کارت، شش هزار و ۲۰۰ دستگاه خودپرداز و ۱۲۰ هزار پایانه فروش (POS ) در کشور وجود دارد، اعلام کرده است که ماهیانه مبلغی نزدیک به ۱۰ هزار میلیارد ریال پول الکترونیکی در کشور مبادله می‌شود که ۱۰ درصد از این رقم در شبکه شتاب صورت می‌گیرد. با توجه به وجود شش هزار و ۲۰۰ دستگاه ATM در کشور، شبکه بانکی هم‌اکنون توانایی پرداخت ماهانه ۱۸ هزار و ۶۰۰ میلیون ریال پول الکترونیکی را دارد.

این مقام مسوول خاطرنشان کرد که بر اساس برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته تا پایان سال گذشته ۲۱ میلیون کارت هوشمند در سراسر کشور صادر شده است که البته برای ارائه سرویس به این کارت‌ها به ۱۰ هزار و ۵۰۰ عدد دستگاه خودپرداز نیاز است.

در حوزه کارت‌های الکترونیکی، بانک‌های ملی، صادرات و سپه به ترتیب با داشتن بیش از چهار، ‌سه و دو میلیون کارت مقام‌های اول تا سوم را دارند. بانک‌های ملت، صادرات و سپه نیز با داشتن ۱۱۳۹، ۱۱۳۶ و ۹۲۵ دستگاه خودپرداز رتبه اول تا سوم را در این حوزه به خود اختصاص داده‌اند.

در بخش پایانه‌های فروش نیز بانک‌های پارسیان، سامان و صادرات به ترتیب با داشتن بیش از ۵۰، ۲۴ و ۱۱ هزار دستگاه POS‌مقام‌های اول تا سوم را کسب کرده‌اند.

به طور کلی باید توجه داشت، برخلاف رشد سرسام‌آور تجارت الکترونیکی در جهان، توسعه این پدیده در ایران با تناقضات و مشکلات پیچیده‌ای دست و پنجه نرم می‌کند و امیدی به شکل‌گیری صحیح آن در کوتاه‌مدت نمی‌رود. طی سال‌های گذشته حرکت‌های قابل تقدیری در عرصه شبکه بانکی و رواج پول الکترونیکی صورت گرفته است، ولی به دلایل مشکلات زیرساختی، این روند نتیجه مطلوبی در پی نداشته است.

با توجه به اینکه پول الکترونیکی با اینترنت عجین است، اینکه پول الکترونیک در چهاردیواری مرز و بوم ایران و فقط برای جابه‌جایی ریال در نظر گرفته شود یک نقض غرض است و ماهیت پول الکترونیکی را دچار محدودیت می‌کند. در حال حاضر چهار شبکه عمده Visa، Mastercard، Dinnerclub و Visa, Mastercard , AmericanExpress , dinnersclub اکثر گردش مالی پول الکترونیکی را در جهان به عهده دارند.

اولا این شبکه‌ها به صورت اعتباری در حال سرویس‌دهی به کاربران خود هستند. در ثانی در‌مبادلات بین‌المللی خدمات صرافی را به صورت اتوماتیک و بر اساس نرخ مشخصی که در رسانه‌های رسمی هر روزه اعلام می‌شود عمل می‌کنند و موانع تبدیل پول را در هنگام خرید کالا یا خدمات بر روی اینترنت به سادگی مرتفع کرده‌اند. ثالثا چنانچه موسسه‌ای در نظر داشته باشد کالا یا خدماتی را در سطح بین‌المللی عرضه و در آمدی را کسب کند موسسات اعتباری اشاره‌شده با دریافت کارمزد تقریبی ۳ الی ۴ درصد نسبت به گردآوری مبالغ واریزی مشتریان اقدام و در زمان‌های مشخص به حساب فروشنده واریز خواهد کرد.

بد نیست برای پی بردن به ضرورت توجه بیشتر به تکنولوژی پول الکترونیکی به برخی آمارهای منتشرشده از سوی آنکتاد اشاره شود: گردش مالی جهان در سال ۲۰۰۲ به واسطه تجارت الکترونیک معادل ۲۵۰۰ میلیارد دلار بوده است و از آن سال تاکنون هرساله ۵۰ درصد به حجم آن افزوده شده و در سال ۲۰۰۶ به رقم ۱۲۶۰۰ میلیارد دلار می‌رسد.

همچنین معادل ۷۰ درصد مبادلات تجاری در جهان از طریق پول الکترونیک،۲۰ درصد از طریق چک و اسناد بهادار و ۱۰ درصد از طریق اسکناس و پول نقد صورت پذیرفته است. هزینه تبادل اسناد تجاری در جهان در حدود ۷ درصد می‌باشد. سالیانه ۴ درصد گردش مالی کارت‌های اعتباری سوخت می‌شود و کارشناسان اقتصادی برآورد کرده‌اند که اگر هزینه سوخت گردش مالی کارت‌های اعتباری تا ۷ درصد هم باشد باز به صرف اقتصاد جامعه است که این روش پرداخت و دریافت در مبادلات تجاری جریان داشته باشد. گسترس این پدیده باعث می‌شود اولا هزینه چاپ، تولید و جابه‌جایی اسکناس حذف شود و در ثانی سرعت گردش پول در جامعه افزایش یابد. افزایش سرعت گردش نقدینگی موجب افزایش تولید ناخالص ملی و رونق اقتصادی خواهد شد. ثالثا کارت‌های اعتباری امکان پولشویی و روابط ناسالم اقتصادی را کم و در صورت پیدا شدن رد هرگونه مبادله ناسالم امکان ردیابی را به سیستم‌های امنیتی کشور می‌دهد.

آمارهای جهانی

بر اساس تحقیقات انجام‌شده، مزایای بی‌شمار موجود در پول الکترونیکی باعث شده است تا گردش مالی جهان در سال ۲۰۰۲ به واسطه تجارت الکترونیکی معادل دو هزار و ۵۰۰ میلیارد دلار باشد و از آن سال تاکنون هرساله ۵۰ درصد به حجم آن افزوده شود، به گونه‌ای که این رقم در سال ۲۰۰۶ به ۱۲ هزار و ۶۰۰ میلیارد دلار ‌رسید.

میثم لطفی