از قطار دودی تا متروی شهری

از زمان شروع کار اولین قطار شهری در سال ۱۸۶۳ میلادی در شهر لندن تا زمان حاضر, که اکثر شهرهای مهم دنیا دارای شبکه های مترو و قطارهای سریع السیر بین شهری هستند, حدود ۱۴۲ سال میگذرد

از زمان شروع کار اولین قطار شهری در سال ۱۸۶۳ میلادی در شهر لندن تا زمان حاضر، که اکثر شهرهای مهم دنیا دارای شبکه های مترو و قطارهای سریع السیر بین شهری هستند، حدود ۱۴۲ سال میگذرد. اولین قطار مترو به یک موتور بخار مجهز بود که سوخت آن از ذغال سنگ تامین میشد و دود ناشی از این سوخت، تونلهای مترو را آلوده میساخت و از طریق لولههایی مانند دودکش از تونل به خارج هدایت میشد.

سابقه بحث و گفتگو درباره احداث قطار شهری در تهران نیز به دلیل افزایش جمعیت، تعداد سفرهای روزانه، تردد وسایل نقلیه و تغییر ساختار زندگی شهری به ۱۱۰ سال قبل باز میگردد. تاسیس تراموای شهری از جمله نکات پیش بینی شده در امتیاز نامهای بود که بارون ژولیوس دو رویتر در عهد ناصرالدین شاه روی کاغذ آورد. اولین طرح شبیه به متروی امروزی که برای تهران طراحی و اجرا شد، طرح واگن اسبی بود که از حرم حضرت عبدالعظیم تا میدان حُر امروزی کشیده شده و تا سال ۱۳۲۰ نیز دایر بود. از دهه ۱۳۲۰ به این سو، اندیشه احداث مترو و قطار شهری در مقاطع مختلف زمانی، در میان مسئولان دولت و شهر تهران همواره مطرح بوده است.

در سال ۱۳۳۴، پیشنهاد شخصی به نام وفادار درباره احداث تراموای برقی بین تهران تا شمیران، در هیئت دولت تصویب و تصمیم گرفته شد تا مطالعات و تحقیقات بیشتری در این زمینه صورت گیرد. در سال ۱۳۳۷، مهندس غلامرضا کورس طرح متروی تهران را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد و یکی از شرکتهای آلمانی نیز آمادگی خود را برای احداث مترو در تهران اعلام داشت. در سال ۱۳۴۵، دولت شوروی سابق در مقابل خرید گاز، پیشنهاد احداث متروی تهران را ارائه داد. بر طبق طرحی که از سوی کارشناسان روس تهیه شد، متروی تهران از میدان راه آهن تا میدان تجریش امتداد مییافت و از جاده قدیم شمیران به خیابان شوش میرسید. طول مسیر در طرح اولیه حدود ۷۰ کیلومتر برآورد شدهبود.

در سال ۱۳۴۸، شهرداری تهران از گروه مهندسان و طراحان ژاپنی برای بررسی وضعیت حمل و نقل شهری دعوت کرد تا در زمینههای لازم طرحهای خود را عرضه کنند. در آن هنگام، براساس آخرین سرشماری ملی درسال ۱۳۴۵، جمعیت تهران حدود ۳,۰۰۰,۰۰۰ نفر و تعداد اتومبیلهای شخصی و عمومی ۱۴۵,۰۰۰ دستگاه بود. در سال ۱۳۴۹ گروه ژاپنی، پس از مطالعات لازم در مورد طرحهای دراز مدت مورد نیاز شهر تهران، ایجاد شبکه راههای سریع همچون بزرگراه و آزاد راه، به طول نهایی ۲۰۰ کیلومتر و یک شبکه راه آهن سریع (مترو) به طول حدود ۱۱۲ کیلومتر را ضروری دانست. در این طرح، شبکه راه آهن شهری از چهار خط تشکیل میشد که اولویت به خط شماره یک داده شده بود. این خط، شمیران را به ایستگاه راه آهن متصل میکرد و حدود ۲۱ کیلومتر طول داشت.

در سال ۱۳۵۰ مطالعات اجتماعی، اقتصادی و ترافیکی شهر تهران آغاز شد و پیش بینیهایی برای سال ۱۳۷۰ توسط شرکت های سوفرتو و RATP انجام شد. در سال ۱۳۵۳ گزارش نهایی ارائه و سامانه مختلط شامل یک شبکه خیابانی با یک کمربندی در پیرامون منطقه مرکزی و دو بزرگراه برای نواحی تازه ساز شهری و یک شبکه مترو با ۷ خط که به وسیله شبکه اتوبوس رانی و تاکسی رانی کامل میشد، بهعنوان گزینه مناسب انتخاب شد. در سال ۱۳۵۴ قانون شرکت راه آهن شهری تهران و حومه (مترو) تصویب شد.

درسال ۱۳۵۶ عملیات اجرایی احداث تونل ها آغاز، اما به دلیل برخی کج فکری ها و شروع جنگ تحمیلی در سال ۱۳۵۹ متوقف شد. پس از اتمام جنگ با تلاش نمایندگان تهران از جمله آیت الله هاشمی رفسنجانی رئیس مجلس وقت در سال ۱۳۶۵ مجدداً عملیات اجرایی آغاز شد، به طوریکه در سال ۱۳۷۷ قطار سریع السیر تهران - کرج افتتاح و مورد استفاده قرار گرفت. پس از آن خطوط ۱، ۲، ۵ تکمیل و در حال حاضر دردست بهره برداری هستند. همچنین احداث خطوط ۳ و ۷ متروی تهران در سال ۱۳۸۵آغاز و عملیات اجرایی خط ۴ متروی تهران نیز که از سال ۱۳۸۵ شروع شده، تا پایان سال ۱۳۹۰ کامل خواهد شد.