اتلاف مواد خوراکی و راه کارهای جلوگیری و کاهش آن در مزارع گاو شیری

شیر یکی از منابع ارزشمند و سرشار از انرژی, پروتئین و کلسیم در جیوه غذائی انسان است در ایران بخش اعظم شیر توسط گاو تولید می شود

● چکیده

روند تغییرات ایجاد شده در سیستم بهره‌برداری از منابع آب و خاک طی دهه‌های اخیر که در پی رشد جمعیت و تغییر نسبت جمعیت شهری و روستائی و بالا رفتن تقاضا برای محصولات مختلف کشاورزی به‌وجود آمد، وضعیت دامپروری را نیز شدیداً تحت‌تأثیر قرار داد، به‌نحوی که امروزه پاسخگوئی به نیازها، جز با افزایش تولید و بالا بردن بازده استفاده از منابع موجود امکانپذیر نیست و این نیز در پرتو مجهز شدن و به‌کار گرفتن دانش و فن‌آوری در زمان و مکان خود و با روش‌های مناسب میسر خواهد شد. کشور ایران با منابع محدود مواد خوراکی برای تغذیه، دام و طیور مواجه است.

همچنین بالاترین هزینه تولیدات دامی مربوط به تغذیه آنها است به‌طوری که در سیستم‌های پرورش گاو شیری ۸۰-۶۰ درصد هزینه‌های جاری مربوط به هزینه تغذیه دام است. بنابراین استفاده بهینه و جلوگیری از ضایعات مواد خوراکی کمک مؤثری به تأمین پروتئین حیوانی مورد نیاز جامعه خواهد کرد.

در حال حاضر اکثر پرورش‌دهندگان گاو شیری در واحدهای صنعتی و روستائی دام‌های خود را براساس اصول صحیح علمی و متناسب با اختیاجات غذائی تغذیه نمی‌کنند. نبرد منابع مناسب خوراک دام، عدم فرآیند مناسب مواد خوراکی مورد استفاده و عدم توسعه صنایع خوراک دام به‌عنوان عوامل اصلی در این زمینه نقش دارند. استفاده از نژادهای اصلاح‌شده به‌منظور، تولید گوشت و شیر نیز کمک مؤثری در جلوگیری از اتلاف مواد خوراکی خواهد کرد.

● مقدمه

شیر یکی از منابع ارزشمند و سرشار از انرژی، پروتئین و کلسیم در جیوه غذائی انسان است.

در ایران بخش اعظم شیر توسط گاو تولید می‌شود. برای افزایش تولید نیاز است؛ جمعیت گاو شیرده افزایش یابد و یا اینکه تولید شیر به‌ازاء هر رأس افزایش یابد. استفاده از روش‌های اصلاح نژادی سبب شده است تا امروزه میزان تولید شیر روزانه گاوهای شیری تا حد زیادی افزایش یابد. روشی که در اکثر کشورهای پیشرفته سبب شده است تا با ثابت نگه داشتن و در برخی موارد کاهش جمعیت گاو شیرده حجم شیر تولیدی تا حد زیادی افزایش یابد.

تحقق این هدف نیازمند تغذیه و مدیریت صحیح گاو شیری است. در ایران گاو شیری در سه سیستم سنتی، نیمه‌صنعتی و صنعتی پرورش داده می‌شود. در هر یک از این سیستم‌ها پرورش‌دهندگان با مشکلاتی در خصوص تأمین مواد خوراکی و تغذیه گاو شیری مواجه هستند.

گاو شیری یک حیوان نشخوارکننده است که دارای معده چهار قسمتی است. در هر میلی‌لیتر مایع شکمبهٔ این حیوان ۹^۱۰ تا ۱۰^۱۰ باکتری و ۶^۱۰ پروتوزا وجود دارد. فعالیت این میکروارگانیسم‌ها حیوان را قادر می‌سازد تا از مواد خوراکی و فرآورده‌های فرعی با فیبر بالا استفاده نمایند.

برای بروز حداکثر پتانسیل ژنتیکی گاوهای شیرده توجه به تأمین احتیاجات میکروارگانیسم‌های شکمبه و حیوان ضروری است (انجمن تحقیقات ملی، ۲۰۰۱).

بالاترین میزان هزینهٔ تولیدات دامی مربوط به تغذیه آنها است، به‌طوری که در سیستم‌های مختلف پرورش، ۸۰-۶۰ درصد هزینهٔ جاری هزینه تغذیه دام‌ها است. هدف از این مبحث بررسی شیوه‌های اتلاف مواد خوراکی مورد استفاده در تغذیه گاوهای شیری و راهکارهای جلوگیری و کاهش این ضایعات به‌منظور افزایش بازدهی و سوددهی مزارع گاو شیری است.

● عدم تعادل جیره‌های مورد استفاده در مزارع گاو شیری

در حال حاضر احتیاجات غذائی گاوهای شیری توسط سیستم‌های مختلفی بیان می‌شود. این احتیاجات شامل انرژی، پروتئین، فیبر، مواد معدنی، ویتامین‌ها و .. می‌باشد. عدم تأمین حداقل انرژی و هر یک از موادمغذی ضمن کاهش میزان تولید حیوان، سبب می‌گردد تا راندمان استفاده از خوراک مصرفی کاهش یابد. عدم تأمین احتیاجات میکروارگانیسم‌ها شکمبه به‌عنوان یک فرمانتور طبیعی میزان تخمیر خوراک‌های فیبری غیرقابل استفاده در تغذیه انسان را کاهش می‌دهد. در حال حاضر جیره‌نویسی برای دام‌های مزارع پرورش گاو شیری در تعداد کمی از مزارع صنعتی صورت می‌گیرد. صدور پروانه برای افراد دارای سرمایه و زمین و بدون تصص از مهمترین دلایل طی سال‌های گذشته بوده است.

به‌کارگیری مدیران فنی و متخصص در مزارع فوق در برخی از استان‌های کشور کمک زیادی به حل معضل فوق نموده است. از استان‌های موفق در این زمینه می‌توان، استان خراسان را نام برد که طی چند سال اخیر تحول خوبی را در این زمینه داشته است. ولی این طرح در تعدادی از استان‌های کشور هنوز اجراء نشده است. به‌نظر می‌ِسد برای استفاده از پتانسیل بالای تولید شیر گاوهای هلشتاین، کاش هزینهٔ تولید شیر از طریق افزایش تولید شیر و کاهش اتلاف مواد خوراکی از طریق تأمین جیره‌های متعادل و مدیریت مناسب تغذیه اجراء این طرح، در کل کشور ضروری به‌نظر می‌رسد.

سیستم‌های سنتی و نیمه‌صنعتی که عموماً توسط روستائیان اداره می‌شود، تولیدکنندهٔ بخش اعظم شیر و گوشت در کشور هستند تغذیه دام‌ها در این سیستم‌ها به‌دلیل پائین بودن درآمد حاصل از هر دام، فاصله از شهرها، سطح پائین سواد پرورش‌دهندگان، به‌طور علمی صورت نمی‌گیرد. استفاده از مروجین با تجربه، مجرب و آشنا به مسائل اجتماعی و اقتصادی روستائیان، تأمین کنسانتره متعادل و متناسب با موادخوراکی پایه، مورد استفاده در فصول مختلف، استفاده از بلوک‌های اوره‌ای - ملاسی و... می‌تواند به تغذیه مناسب و متعادل در شرایط فوق کمک نماید.

● عدم اصلاح ژنتیکی گاوهای بومی

در بیشتر کشورهای توسعه‌یافته، تولیدات دامی توسط دام‌های اصلاح شده، متناسب با شرایط محیطی این کشورها تولید می‌گردد. این امر سبب شده است تا نژادهای مختلف گاو شیری با تولید بالا به‌وجود آیند. در ایران تا به حال طرح مدونی برای اصلاح نژاد گاو بومی صورت نگرفته است. این امر سبب شده است تا میانگین تولید شیر گاوهای بومی در ایران ۶-۴ کیلوگرم در روز باشد. طبق گزارش مرکز آمار ایران (۱۳۸۰) تعداد گاوهای بومی ایران حدود ۱/۶ میلیون رأس است. با اصلاح نژاد می‌توان بدون کاهش تولید شیر نیمی از جمعیت آنها را حذف نمود. بنابراین تغذیه این تعداد دام سالانه سبب اتلاف مقدار بسیار زیادی مواد خوراکی می‌شود.

● عدم استفاده از نژادهای گاو گوشتی

نژادهائی گاو گوشتی به‌منظور تولید گوشت، به‌وجود آمده‌اند؛ که از سرعت افزایش وزن روزانهٔ بالا و ضریب تبدیل غذائی پائینی برخوردارند. سرعت افزایش وزن روزانه بالا، طول مدت دورهٔ پروار را کاهش می‌دهد و در نتیجه بازدهی استفاده از انرژی و پروتئین مصرفی توسط حیوان افزایش می‌یابد. به‌علاوه نژادهای گوشتی در یک وزن مشخص مقدار چربی کمتری در بدن ذخیره می‌کنند و نسبت گوشت لخم به بافت استخوان و چربی بیشتر است. این عوامل سبب می‌شود تا مقدار گوشت تولیدی به مقدار خوراک مصرفی افزایش یابد و از اتلاف مواد خوراکی جلوگیری گردد.

در ایران متأسفانه نژاد گاو گوشتی خاصی وجود ندارد.

در نتیجه از گاو و گوساله توده‌های ژنتیکی بومی و نژادهای خارجی (عمدتاً هلشتاین) به دو منظور تولید گوشت و شیر استفاده می‌شود. سرعت افزایش وزن روزانه پائین و ضریب تبدیل غذائی بالا (مخصوصاً در توده ژنتیکی بومی سالانه سبب اتلاف حجم بالای مواد خوراکی می‌شود. بنابراین توصیه می‌گردد که یا از طریق اصلاح نژاد مبادرت به سنتز نژاد گوشتی در کشور شود و یا اینکه نسبت به واردات نژادهای گوشتی متناسب با شرایط محیطی اقدام لازم صورت گیرد.

● عمل‌آوری مواد خوراکی

صنعت تولید خوراک دام و طیور در دنیا رشد قابل‌ملاحظه‌ای یافته است. به‌طوری که در حال حاضر مواد خوراکی، بسته به نوع محیط و سطح تولید حیوان تحت فرآیندهای مختلف قرار می‌گیرند. این فرآیندها سبب افزایش ارزش غذائی، کاهش مواد ضدتغذیه‌ای، جلوگیری از فساد، بهبود حمل و نقل و کاهش ضایعات مواد خوراکی می‌گردد. در زیر به مهمترین موارد و مسائل در این خصوص اشاره شده است.

● عمل‌آوری دانه‌های غلات

دانهٔ جو تنها غله‌ای است که توسط اکثر پرورش‌دهندگان گاوشیری در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد. تنها فرآیندی که در حال حاضر در کشور ما بر روی این ماده خوراکی صورت می‌گیرد. بلغور کردن آن توسط آسیاب‌های چکشی موجود در گاوداری‌ها و کارخانجات خوراک دام است. این فرآیند ساده سبب قطعه قطعه شدن دانه جو شده و کاهش عبور دانه جو سالم از دستگاه گوارش می‌گردد.

ولی چون تجزیه‌پذیری نشاسته جو بالا است و درصد کنسانتره مصرفی در گاوداری‌های شیری در ایران بسیار بالا است. گاوهای مصرف‌کننده مستعد ابتلاء به اسیدوز و لنگش می‌شوند. به‌علاوه آسیاب کردن مانع از دفع قطعات جو نیز نمی‌شود. چرا که مقدار خوراک مصرفی گاوهای شیری بالا است و به راحتی در کف اصطبل قطعات جو در مدفوع دیده می‌شوند. بنابراین هر ساله مقدار زیادی جو که بخش اعظم آن از طریق واردات تأمین می‌گردد از این طریق هدر می‌رود.

غلطک زدن خشک و مرطوب، فلیک کردن، تف دادن و ... فرآیندهائی هستند که برای دانهٔ غلات استفاده می‌شوند. استفاده از این شیوه‌ها مانند، روش آسیاب کردن توسط گاوداران امکان‌پذیر و مقرون به صرفه نیست.

بنابراین نیاز است تا کارخانجات خوراک دام که سالانه مقدار زیادی خوراک دام تولید می‌کنند این فرآیندها را برای جلوگیری از اتلاف مواد خوراکی و استفاده بهینه از آنها به‌کار گیرند. چرا که ایجاد تغییرات در سیستم دامپروری، بالا بردن توان تولیدی دام‌ها و گسترش واحدهای متراکم پرورش دام بدون فراهم‌سازی و کاربرد تکنولوژی مناسب در تغذیه دام و طیور امکان‌پذیر نخواهد بود. توسعه صنایع خوراک دام در کشورهای توسعه یافته نیز با همین هدف بوده است. به‌نحوی که امروزه انواع بسیار زیادی از صنایع و کارخانه‌های به امر تولید خوراک دام، خوراک مکمل و مواد افزودنی مشغول هستند.

در کشورهای آسیای نیز هر چند سابقه صنایع سابقه صنایع خوراک دام نسبتاً جدید می‌باشد، ولی برخی کشورها همانند تایلند، چین و هند به پیشرفت‌های چشمگیری دست یافته‌اند. به‌عنوان مثال در کشور چین پروژهٔ عظیمی در زمینهٔ گسترش صنایع خوراک دام برنامه‌ریزی شده است که طی آن میزان تولید خوراک دام از ۳۵ میلیون تن کنونی به ۱۱۷ میلیون تن تا سال ۲۰۱۰ خواهد رسید.

علیرضا فروغی و بهنام صارمی

اعضاء هیئت علمی مجتمع

آموزش جهاد کشاورزی خراسان رضوی

منابع:

۱) مرکز آمار ایران، ۱۳۸۰. سرشماری عمومی کشاورزی

۲) قربانی، غ. ۱۳۷۵. اصول پرورش گاو شیری، انتشارات امیرکبیر

۳) فضایلی، ح، ۱۳۸۲. دومین سمینار بررسی تکنولوژی تمرین تولید خوراک دام، طیور و آبزیان.

۴) فروغی، ع. ۱۳۷۵. استفاده از کاه گندم فرآیند شده با قارچ در تغذیه بره‌های‌ پرواری و تعیین قابلیت هضم آن به روش In Vitro و In vivo. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران.

۵) ولی‌زاده، ر.ع. ناصریان و آ. اژدری فرد. ۱۳۸۲. بیوشیمی سیلاژ. انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.

۶) زارعی، م. وش. شکرفروش. ۱۳۸۳. استفاده بهینه از ضعایات نان، تأمین سلامت عمومی. صرفه‌جوئی اقتصادی. کنفرانس روش‌های پیشگیری از اتلاف منابع ملی.

۷) صوفی، سیاوش. ر. و.ح. جان محمدی. ۱۳۷۵. تغذیه دام. انتشارات عمیدی، تبریز.

۸) National Research council.۲۰۰۱. Nutrient requirments of dairy cattle. National Academy Press. Weshington D.C.

۹) Maynard, L.A., J. K.Loosli, H.F.Hintz and R.G. Warner.

۱۹۸۳. (Animal nutrition. McGrow Hill Publisher. Ltd (USA

۱۰) Orskov, E.R ۱۹۸۸.The Feeding of ruminants, Principles and Practices. Rowett Research Institute, Aberdeen. Uk

۱۱) Al Tug, T.A.E. yousef, E.H.Marth. ۱۹۹۰. Degredation of AFB۱ by sodium bisulfite with or without heat, Ultraviolet energy or hydrogen peroxide, J.Food Protect. ۵۳: ۵۸۱-۵۸۲

۱۲) Jay, J.M.۲۰۰۰. Modern Food Microbiology. An Aspen Publication.

۱۳) Marsi, M.S, V.C.Garcia and J.R.Page. ۱۹۸۴. The Aflatoxin M۱ Content of milk from cows fed known amounts of aflatoxin B۱. Vet Res. ۸۴:۱۴۶-۱۴۷

۱۴) Purchase, LF.H., R.Rinsma and R.C. Tustis. ۱۹۷۲. Reduction of aflatoxin M content of milk by processing. Food consment Toxicol. ۱۰:۳۸۳-۳۸۷

۱۵) yousef, A.E. and E.H.Marth. ۱۹۸۵. Degredation of AFM۱ in milk by Ultraviolet energy.J.Food Protect, ۴۸:۶۹۴-۶۹۸

۱۶) Wood, J.D. and A.V.Fisher: ۱۹۹۰. Reducing fat in meat animals. Elsevier Science Publishers LTD.

---