شب دهم

نگاهی تاریخی به مراسم تعزیه

تعزیه یا «شبیه خوانی» نوعی نمایش مذهبی و سنتی ایران شیعی، عمدتاً درباره شهادت امام حسین و مصائب اهل بیت علیهم السلام است. چون اهمیت هنرمندانه خواندن اشعار در تعزیه بیش از روش اجرا و نمایش واقعه ها است آن را در قیاس با روضه خوانی، تعزیه خوانی نیز گفته اند. واژه تعزیه در اصل به معنای توصیه به صبر کردن، تسلی دادن و پرسش از بازماندگان درگذشتگان و در برخی مناطق ایران مثلاً در خراسان به معنای «مجلس ترحیم» است. در میان شیعیان غیرایرانی، در عراق و شبه قاره هند لفظ تعزیه با وجود ارتباط با مصائب شهدای کربلا، به معنای «شبیه خوانی» به کار نمی رود بلکه آنان تعزیه را به مراسمی نمادین اطلاق می کنند.

● پیشینه

ایران قدیم که گهواره تمدنی شکوفا و فرهنگی متعالی بوده، سرزمین نشاط و شادی ها نیز بوده است. در آن روزگار جشن ها و مراسم ملی و مذهبی پرشکوهی در این کشور برگزار می شد. هر چند منابع ایرانی در این زمینه کم است و نقل قول از مورخان بیگانه که بسیاری از اوقات هم کاملاً درست نیست و تعبیر و تفسیر آشکار و صور و نقش آثار عتیقه و سنگ ها و کاخ ها نمی توانند بازگو کننده همه چیز باشند، ولی به هر حال نمایش در ایران قدیم دارای دو چهره مشخص بوده است. یکی نمایش های دراماتیک که برداشت هایی عاشقانه و غم انگیز و سخت عاطفی داشته اند و دیگر نمایش هایی که جنبه بسیار تند و شدید انتقادی داشته با مایه هایی از طنز و کنایه و تمسخر. نمونه نمایش های نوع نخست مرگ سیاوش است. بنا به روایت تاریخ بخارا سیاوش فرزند کیکاووس پادشاه کیانی از نزد پدر فرار کرد و از آمودریا گذشت و خود را به افراسیاب رساند.

افراسیاب او را گرامی داشت و اکرام فراوان کرد و دختر خود را به همسری او درآورد. ولی سخن چینان و بدگویان کار خود را کردند و کار را به آنجا رساندند که افراسیاب او را کشت. البته ریشه این حادثه را به سه هزار سال پیش نسبت می دهند. مغان چون از این واقعه غم انگیز آگاهی یافتند، آن را گرامی شمردند و مردم نیز غمگین شدند و سوگواری کردند و ترانه ساختند. کار به جایی رسید که آن ترانه ها را در همه کوی و برزن ها می خواندند که در حقیقت تجلیلی بود از خوبی و پاکی.

● سوگ سیاوش

طبق نظر یکی از باستان شناسان معروف روسیه، در شهر سغد «پنج کند» واقع در دره زرافشان به فاصله ۶۸ کیلومتری سمرقند نقش دیواری به دست آمده که تصویر یک مجلس سوگواری مربوط به سیاوش متعلق به سه دهه پیش از میلاد است. در این تصویر مردان و زنان گریبان دریده اند و بر سر و سینه خود می زنند. یک عماری بر دوش چند نفر است که آن را حمل می کنند. اطراف عماری باز است و سیاوش یا شبیه سیاوش در آن خفته است. به نظر می رسد نقاش اصل دیوار، نقش این ماجرا را دیده و سپس آن را ترسیم کرده است.

این مجلس شبیه به ماجرای حمل عماری در دسته های دوره اسلامی است. باری تصویر مرگ سیاوش تا حدی قدمت سه هزارساله این رسم را تایید می کند و نیز می رساند که جز بخارا در جاهای دیگر هم چنین رسمی بوده است. در پاکروان این مراسم گذشته از حمل عماری قوالان زندگی و مرگ سیاوش را حکایت می کرده اند و مردم می گریستند. احتمال دارد در این میانه پرده هم می گردانیده اند یا کار شبیه سازی که در حمل عماری بوده وسعت بیشتری داشته. یک شبیه، مجلس هایی از زندگی سیاوش را بازی می کرده است.

همچنین مطربان سروده هایی را که در مرگ سیاوش ساخته بودند می نواختند و می خواندند. یکی از این سروده ها به نام کین سیاوش تا سده ها بعد باقی ماند به طوری که نظامی گنجوی هنگام شمردن ۳۰ لحن باربد از آن به زمان خسروپرویز یاد می کند. علاوه بر سوگ سیاوش برخی محققان پیشینه تعزیه را به آیین هایی چون مصائب میترا و یادگار زریران بازمی گردانند و برخی پدید آمدن آن را متاثر از عناصر اساطیری بین النهرین و آناتولی و مصر دانسته و کسانی نیز مصائب مسیح و دیگر افسانه های تاریخی در فرهنگ های هند و اروپایی و سامی را در پیدایی آن موثر دانسته اند.

● در سوگ کربلا

اما به احتمال بسیار تعزیه فارغ از شباهت هایش با عزاداری های آیینی گذشته صورت تکامل یافته تر و پیچیده تر سوگواری های ساده شیعیان سده های نخستین برای شهدای کربلا است. از سوگواری مسلمانان، به ویژه شیعیان بر مصائب اهل بیت پس از واقعه کربلا و شکل گسترده تر و کامل تر و رسمی آن در دوره آل بویه و از برپایی مجلس تعزیه به معنای امروزین آن تا پیش از پایان دوره صفویه اطمینان نداریم.

● برنامه تعزیه خوانی ها

تعزیه هایی که در روزهای دهه اول محرم می خواندند، همان تعزیه های رایج و معمول، یعنی شهادت شهیدان کربلا و وقایع اصلی و مهم یوم الطف بود. تعزیه هایی که در شب های دهه اول محرم یا در بقیه ایام محرم و ماه صفر برگزار می شد، مربوط به حوادث فرعی واقعه کربلا و مصائب خاندان پیامبر (ص) یا تعزیه های حماسی و اساطیری و گوشه ها بود. اگرچه انتخاب موضوع خاص هر یک از تعزیه ها و تعیین زمان برگزاری آنها ملاک و ضابطه قطعی و همیشگی نداشت و معمولاً با نظر معین البکا،با صوابدید دربار و ناصرالدین شاه تعیین می شد معذلک ترتیب تعزیه خوانی دهه اول محرم در بیشتر سال ها چنین بود.

▪ اول محرم؛ روز؛ رحلت پیغمبر (ص) و در مقدمه آن «خبر دادن جبرئیل از شهادت امام حسین (ع)» یا تعزیه «نجات امت»، شب؛ تعزیه «قاتیای فرنگ»

▪ دوم محرم؛ روز؛ تعزیه وفات فاطمه زهرا(س)، پیش درآمد آن «غصب باغ فدک»، شب؛ شهادت حضرت علی(ع) یا شهادت امام حسن(ع)

▪ سوم محرم؛ روز؛ تعزیه «شهادت مسلم»، شب؛ «شهادت طفلان مسلم»

▪ چهارم محرم؛ روز؛ تعزیه «حجه الوداع» یا تعزیه ورود اهل بیت به کربلا و شهادت حر، شب؛ تعزیه «امیر تیمور» و وفات حضرت زینب(س)

▪ پنجم محرم؛ روز؛ تعزیه «شهادت عباس»، شب؛ تعزیه «دیرسلیمان و راهب»

▪ ششم محرم؛ روز؛ تعزیه «شهادت علی اکبر»، شب؛ مجلس اول «یوسف و برادران»

▪ هفتم محرم؛ روز؛ تعزیه «شهادت قاسم» و در مقدمه آن «عروسی سلیمان و بلقیس»، شب؛ تعزیه «عبدالله عفیف» یا مجلس دوم «یوسف»

▪ هشتم محرم؛ روز؛ تعزیه «حبیب بن مظاهر» و «طفلان زینب» و جمعی از اصحاب، شب؛ تعزیه «خروج سلیمان بن صرد»

▪ نهم محرم؛ روز؛ تعزیه «بازار شام»، شب؛ تعزیه «وفات رقیه» همراه با پشیمان شدن یزید

▪ دهم محرم؛ روز؛ تعزیه «شهادت امام» یا تعزیه «هفتاد و دو تن»

▪ یازدهم محرم؛ روز؛ تعزیه «غارت خیمه گاه» یا تعزیه «شیر و فضه» و امثال آن، شب؛ «وداع شهربانو»، «عبدالله و شهربانو»

● تکیه

از اواسط دوره زندیه تا دوره قاجار که تعزیه به تدریج در تهران گسترش و رواج یافت، تکایای متعددی در این شهر ساخته شد. پیش از ذکر اسامی و مشخصات اجمالی این تکیه ها، لازم است اندکی به معنای لغوی و اصطلاحی تکیه پرداخته شود. در فرهنگ ها و لغتنامه ها برای تکیه به جز معنای لغوی آن «پشت دادن و تکیه کردن به چیزی یا قرار گرفتن بر آن» سه معنای دیگر ذکر شده است.

۱) گورستان و بقاع مشایخ صوفیان و عارفان و قدیسان

۲) محل نگهداری فقیران و تهیدستان، «کاروانسرا و منزلگاه فقیران صوفیه»

۳) جایی وسیع که در آن مراسم عزاداری و شبیه خوانی برپا کنند. بی گمان تکیه به معنای سوم که معنای نسبتاً تازه یی است برگرفته از معنای اول و دوم آن است، زیرا تکایای تعزیه خوانی را به سبب همانندی و ارتباط تاریخی که با خانقاه و کاروانسرا و منزلگاه های صوفیان و قدیسان داشتند، تکیه نامیده اند.

● تکایای تهران

تکیه های تهران را می توان به چند دسته تقسیم کرد.

۱) تکیه هایی که ظاهراً در آغاز مقبره و بقعه یکی از بزرگان و مشایخ یا قدیسان محله بودند و در صحن یا حیاط و دیوان جلوی مقبره یا پیرامون آن مراسم سوگواری مذهبی برپا می کرده اند. پس از رواج تعزیه خوانی در تهران، این مقبره ها و ضمائم و فضای پیرامون آنها، با اندکی تغییر در ساختمان آنها، به صورت تکیه به مفهوم امروزی درآمدند. تکیه هایی چون تکیه پیرزن، هفت تن و پهلوان شریف احتمالاً از این نوع تکیه ها بوده اند.

۲) تکیه هایی که قبلاً کاروانسرا و منزلگاه بیرون شهر بوده اند و گهگاه مراسم سوگواری و تعزیه در آنجاها برپا می شده است. تکیه هایی چون تکیه حمام خانم و تکیه باغ پسته بیک و شاید هم تکیه افشارها احتمالاً از این نوع بوده اند.

۳) تکیه هایی که از دوره زندیان به این سو اختصاصاً برای تعزیه خوانی ساخته شده اند. معماری ساختمان این تکیه ها معمولاً ترکیبی از معماری کاروانسرا، خانقاه، میدان و زورخانه است. بانیان این تکیه ها از اعیان و اشراف بودند یا از اصناف و اهالی هر محله. برخی از تکیه ها به نام بانی یا بانیان آن و بعضی به نام محله یا اصناف آن محله نامگذاری شده اند مانند تکیه سیدنصرالدین، تکیه عباس آباد، تکیه حاج میرزا آغاسی، تکیه معیرالممالک، تکیه افشارها و تکیه بربری ها یا بربرها.

● تکایای قدیم و مشهور

قدیمی ترین تکیه یی که از دوره های پیش از دوره قاجار در تهران ساخته شده بود ظاهراً تکیه حمام خانم واقع در محله چاله میدان است. این تکیه را گویا به دستور خانم خواهر شاه طهماسب صفوی ساخته بوده اند. مساحت تکیه خانم حدود ۳۰۰ متر مربع و دارای چند باب دکان موقوفه بوده است. برخی از پژوهشگران و صاحب نظران تکیه اوژ یا افشارها در محله سنگلج را نیز از دوره شاه طهماسب دانسته اند. از زمان آغامحمدخان قاجار و شاید اندکی پیش از آن، تا اوایل ناصرالدین شاه ده ها تکیه در تهران وجود داشته است که آمارهای گوناگونی از آنها در دست است. نام و نشان بعضی از تکایای تهران به این گونه است.

۱) تکیه آب پخش کن در سنگلج

۲) تکیه آصف الدوله

۳) تکیه آقابهرام (آغا بهرام) یا بهرام خواجه در عودلاجان

۴) تکیه آقامحمد جعفر نایب در سنگلج

۵) تکیه ابوالقاسم شیرازی جنب امامزاده یحیی

۶) تکیه اسماعیل بزاز در جنوب خیابان مولوی

۷) تکیه افشارها در چاله میدان

۸) تکیه افشارها یا اوژها در سنگلج

۹) تکیه امامزاده در چاله میدان

۱۰) تکیه امینی کنونی و ده ها تکیه دیگر.

● اسباب و ابزار تعزیه

برای هر یک از مجالس تعزیه اسباب و ابزار خاصی لازم است که آنها را اصطلاحاً اسباب مجلس می گویند. در بعضی از تعزیه ها به رختخواب، دیگ، گلاب پاش، آفتابه لگن و ریسمان نیاز بود و در بعضی دیگر به کجاوه، گهواره، ناقوس، صندوق و مواد خوراکی یا نوشیدنی. فراهم کردن وسایل و اسباب تعزیه، بیشتر به امکانات مادی بانیان و برگزارکنندگان تعزیه و ذوق و سلیقه تعزیه گردان بستگی داشت. از این رو به دست دادن فهرست نسبتاً جامع و کاملی از اسباب و ابزار همه مجالس تعزیه ممکن نیست. در زیر شرح مهم ترین اسباب و وسایلی که در تعزیه ها به خصوص در تعزیه خوانی های تهران و تکیه دولت به کار می رفته اند خواهد آمد.

۱) شمشیر؛ سلاحی است با تیغه آهنین یا فولادین که دمی برنده دارد. شمشیر دارای دسته یی معمولاً از آهن یا استخوان و شاخ حیوانات یا از چوب صندل است که آن را قبضه یا مشته می نامند.

۲) خنجر؛ سلاحی است دارای تیغه کوتاه و تیزدم و نوک تیز و خمیده تر از شمشیر و با قبضه یا مشته. غلاف خنجر را معمولاً از چرم و چوب یا چدن می ساختند.

۳) سپر؛ سپر تعزیه گرد و به اندازه های مختلف بود. سپر را از پوست گرگ، کرگدن با چرم گاو، گاومیش یا ورقه آهن و چدن می ساختند. بهترین آنها سپر کدکنی بود. بیرون سپر محدب و برآمده و درون آن مقعر و گود بود. در گوی آن دستگیره یی به شکل x یا ۱۱ قرار داشت.

۴) گرز یا عمود؛ در بسیاری از تکایا سه نوع گرز وجود داشت که در تعزیه ها به کار می رفت. نخست گرزی که سرش از چدن یا نقره یا ورشو یا برنج و دسته اش از چوب صندل یا آبنوس یا خیزران بود. این گرز بیشتر جنبه تجملی و تشریفاتی داشت.

۵) گرز آتشین؛ این گرز در واقع گرزی به معنای متعارف آن نبود بلکه چوب باریک و بلندی بود که سر آن را با کهنه یا پنبه می پیچیدند و آن را به شکل گرز درمی آوردند.

۶) تبرزین؛ نوعی تیر است که آن را در قدیم سپاهیان در پهلوی زین اسب می بستند و درویشان در دست می گرفتند.

۷) تیر و کمان؛ در تعزیه ها از تیر و کمان واقعی کمتر استفاده می کردند. در تکیه دولت و برخی از تکایای مهم و معروف کمان های زه داری به کار می رفت.

۸) کلاهخود؛ نوعی کلاه آهنین است به شکل نیم کره مجوف که شهادت خوانان مانند حضرت عباس، مسلم، علی اکبر و...، جنگجویان مخالف مانند شمر و عمرو بن عبدو بر سر می گذارند. از دیگر ابزارها می توان از ابلق، پر، نیزه، تیرپوش، زره، چکمه و عصا نام برد. سازهای موسیقی تعزیه؛ شیپور، نی، کرنا یا کرونای، سازهای کوبه یی، دهل، سنج، نقاره، قره نی.

منابع؛

۱- پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی از آغاز تا پایان دوره قاجار در تهران، عنایت الله شهیدی، دفتر پژوهش های فرهنگی- کمیسیون ملی یونسکو در ایران

۲- تعزیه در ایران، صادق همایونی، نوید شیراز

۳- شیراز خاستگاه تعزیه، صادق همایونی، بنیاد فارس شناسی

۴- تاریخ بخارا

۵- دایره المعارف بزرگ اسلامی