دیپلماسی دولت یازدهم در آینه ارتباطات رسانه یی

حضور موفق وزیر خارجه دولت جدید ایران در عرصه شبکه های اجتماعی برای نخستین بار تصویری از دیپلماسی ایران ساخته است که او هم به محبوب ترین سیاستمدار این روز های ایران تبدیل شده و هم مورد توجه رسانه های جهان قرار گرفته است

حضور موفق وزیر خارجه دولت جدید ایران در عرصه شبکه‌های اجتماعی برای نخستین‌بار تصویری از دیپلماسی ایران ساخته است که او هم به محبوب‌ترین سیاستمدار این روز‌های ایران تبدیل شده و هم مورد توجه رسانه‌های جهان قرار گرفته است. در عصر حاضر رسانه‌های جدید، از ایمیل، بلوتوث و موبایل‌های چند منظوره گرفته تا وبلاگ‌ها و شبکه‌های اجتماعی، روز به روز قدرت بیشتری می‌گیرند و چهره ارتباطات انسانی را تغییر می‌دهند. در پرتو این تغییرات میدان بروز و ظهور حوزه عمومی نیز از رسانه‌های جریان اصلی مانند تلویزیون، رادیو و روزنامه به شبکه‌های اجتماعی نظیر فیس‌بوک، توییتر، یوتیوب و وبلاگ‌ها تغییر کرده است. رسانه‌های جدید در مقابل رسانه‌های جریان اصلی و سنتی که ارتباطی یک طرفه با مخاطب برقرار می‌کنند، قرار می‌گیرند. در رسانه‌های قدیم تولید‌کننده محتوا اعم از خبرنگار یا برنامه‌ساز یا سخنران محتوایی را تولید می‌کند و بعد آن را به مخاطب ارائه می‌دهد.

در اینجا یک دوگانه تولید‌کننده و مصرف‌کننده شکل می‌گیرد که تولید‌کننده بر اساس نیازی که از سوی مخاطب احساس می‌کند، به این تولید دست می‌زند و مخاطب تاثیر مستقیمی روی این محتوا نخواهد داشت. اما در رسانه‌های جدید تنها سرعت انتقال اطلاعات داده‌ها نیست که افزایش چشمگیری پیدا کرده، بلکه امکان ایجاد محتوا و پخش فراگیر آن هم به کاربران داده شده است. کاربرانی که دیگر الزاما نه می‌توان آنها را مصرف‌کننده دانست و نه در زمره تولید‌کنندگان آنها را دسته‌بندی کرد، بلکه در لحظه این کاربران هستند که می‌توانند جایشان را بین این دو نقش می‌توانند تغییر دهند. تاثیرات رسانه‌های جدید در عرصه دیپلماسی هم به همین اندازه شگرف است. تعریفی که از دیپلماسی ارائه شده است مدیریت روابط بین‌الملل به وسیله مذاکره؛ متدی که با آن این گونه ارتباطات تنظیم و مدیریت توسط سفرا و فرستادگان کشور‌ها تنظیم و مدیریت می‌شود. (نیکلسون، ۱۹۳۹ )

ایتان گیلبوآ در سال ۲۰۰۱ و در کتاب ارتباطات جهانی و سیاست خارجی، سه گونه استفاده از رسانه‌ها و تاثیر آن در دیپلماسی را صورت‌بندی می‌کند: دیپلماسی عمومی؛ جایی که از رسانه برای تاثیر بر افکار عمومی خارج از کشور استفاده می‌شود. دیپلماسی رسانه‌یی؛ جایی که مقامات رسمی از رسانه‌ها برای ارتباط گرفتن با بازیگران صحنه بین‌الملل برای حل تعارضات استفاده می‌کنند. دیپلماسی رسانه-و اسطه؛ جایی که از خبرنگاران به عنوان واسطه‌یی موقت در مذاکرات بین‌المللی استفاده می‌شود. تاکنون دستگاه دیپلماسی دولت یازدهم از دو اهرم از این سه اهرم استفاده کرده است. مقامات ایرانی از ظرفیت‌های رسانه‌ها اعم از رسانه‌های سنتی، رسانه‌های جریان اصلی و رسانه‌های جایگزین استفاده کرده‌اند تا چهره جدیدی از ایران ترسیم کنند. سخنرانی حسن روحانی در سازمان ملل به عنوان یک نمونه از استفاده از رسانه‌های سنتی (منبر شکل) و حضور پررنگ تیم ایران در رسانه‌های جریان اصلی، اعم از چاپ مقاله در واشنگتن پست و مصاحبه‌های پرشمار با رسانه‌های جهان، حضور در شبکه اجتماعی برای مثال حضور فعال جواد ظریف در توییتر جملگی استفاده ایران از تمام ظرفیت‌های رسانه‌یی برای پیشبرد کار دستگاه دیپلماسی است.

سنجش میزان موفقیت استفاده از رسانه‌های مختلف را باید در بازتاب آن در رسانه‌های جهان جست‌وجو کرد. برای مثال تبریک عید یهودیان توسط ظریف در توییتر و پاسخی که وی به دختر نانسی پولوسی، چهره پرنفوذ حزب دموکرات امریکا داد، تاثیر مثبتی بر افکار عمومی غربی‌ها و زدودن تصور نفی جنایات نازی‌ها توسط رییس دولت پیشین داشت که میزان موفقیت استفاده از این اهرم را می‌توان در بازتاب وسیع آن در رسانه‌های جریان اصلی فهم کرد. همچنین استفاده از رسانه‌های سنتی، جریان اصلی و جدید در فرستادن پیام‌های متفاوت نظیر جدی بودن ایران در مذاکرات هسته‌یی در سخنرانی رییس‌جمهوری در سازمان ملل یا مصاحبه با شبکه‌ یی‌بی‌سی، واکنش جواد ظریف در توییتر به سخنان رییس‌جمهوری امریکا در مقابل نخست وزیر اسراییل مبنی بر ادامه وجود گزینه برخورد نظامی با ایران بر سر میز گزینه‌های امریکا را می‌توان در نمونه‌های استفاده دولت یازدهم از دیپلماسی رسانه‌یی دانست. تاکنون دولت ایران به کار‌گیری مورد سوم یعنی دیپلماسی رسانه- واسطه نپرداخته است یا اگر موردی نیز وجود داشته به صورت علنی مطرح نشده است.

در مقام مقایسه می‌توان به استفاده دولت‌های دیگر از این متد‌ها برای پیشبرد دیپلماسی کشورهای خود اشاره کرد. برای مثال فرستادن پیام نوروزی توسط اوباما در یوتیوب یا سخنرانی او در دانشگاه قاهره برای گفت‌وگو با جهان اسلام و ساختن چهره جدید از امریکا در اذهان مسلمانان، مصاحبه مقامات متفاوت با رسانه‌های فارسی‌زبان از جمله مصاحبه اوباما و نتانیاهو یا ویلیام هیگ با بی‌بی‌سی فارسی، متدهای مشترکی است که توسط کشورهای دیگر نیز استفاده شده است. در دولت جدید از رسانه‌ها به یک منظور دیگر هم استفاده می‌شود و آن استفاده از رسانه برای ساختن تصویری دلچسب در اذهان عمومی است. این استفاده از رسانه‌های جدید که کاربرد همانند یک تیم روابط عمومی را برای دولت دارد، وظیفه جلب حمایت افکار عمومی از تحرکات دولت در زمینه سیاست خارجی را دارد. اما در مقابل این روش، مخالفان دولت همچنان از روش‌های سنتی خود استفاده می‌کنند. مثلا تظاهرات مخالفان مذاکره با امریکا هنگام ورود رییس‌جمهوری به ایران که البته در دنیای رسانه‌های جدید این روش‌ها دیگر از جلوه سابق خود برخوردار نیست.

مصاحبه بنیامین نتانیاهو با بی‌بی‌سی فارسی و تلاش او برای برهم زدن میز بازی مذاکرات ایران و غرب و واکنش کاربران شبکه‌های اجتماعی مثل توییتر، فیس‌بوک یا اینستاگرام و بازخورد قابل توجه این واکنش در رسانه‌های اسراییل و رسانه‌های جهان، کمپین رسانه‌یی نخست وزیر اسراییل برای مظلوم نمایی را به‌شدت مخدوش کرد و چهره منزوی او را بیش از پیش در معرض دید جهانیان گذاشت. این یک نمونه از برخورد کاربران رسانه‌های جدید، نشان می‌دهد که دولت تا چه اندازه برای بازی در عرصه حوزه عمومی و ساختن چهره‌یی مستحکم از خود در داخل کشور دست باز دارد و هنوز ظرفیت‌های بیشتری از فضای رسانه‌یی برای استفاده وجود دارد.

پویان فخرایی