مسجد تاریخانه دامغان

کهن ترین بنای اسلامی که تا کنون شالوده ساسانی خود را حفظ کرده ، مسجد تاریخانه (خانه خدا،) دامغان است، با ‌اندکی دگرگونی فضای درونی. این مسجد برای استفاده های بعدی حفظ شده است. …

کهن ترین بنای اسلامی که تا کنون شالوده ساسانی خود را حفظ کرده ، مسجد تاریخانه (خانه خدا،) دامغان است، با ‌اندکی دگرگونی فضای درونی. این مسجد برای استفاده های بعدی حفظ شده است. ‌اگرچه نوشته ای که تعیین کننده تاریخ بنای آن باشد وجود ندارد، ولی از روی سبک بنا می توان آن را متعلق به قبل از سال ۲۰۰ هجری قمری دانست. اهمیت این بنا به خاطر امتزاج سبک عربی ، اسلامی و اسلوب و معماری عهد ساسانی است. ‌طاق هایی که بدون مجاورت دیوار، روی ستونها ساخته شده اند، معماری عهد ساسانی را به یاد می آورند. ستونهای تاریخانه دارای طاق‌های ضربی وسیع و موازی با نماها هستند که از طرف صحن مسجد، مانند ایوان های زمان ساسانیان باز و گشوده‌اند، اندازه ستون های کاخ تپه حصار دامغان که به جای مانده ‌از دوره ساسانیان است، برابر با اندازه و قطر ستونهای تاریخانه است که این نشان‌دهنده استمرار و تداوم معماری ساسانیان در دوره اسلامی می باشد. احتمالا تاریخانه در زمان تسلط اعراب بر ایران، آتشکده ‌یا معبدی بوده که بعدها به مسجد تبدیل شده. ساختمان مسجد مربوط به قرن دوم هجری قمری است.

طرح اصلی ساختمان مسجد به سبک حیاط اندرونی است که یک صحن بزرگ تقریبا چهارگوش را در بر گرفته است و درگرداگرد آن رواق هایی با طاق ضربی آجری روی پایه های گرد و قطور به بلندی ۳/۵ ‌متر و قطر ۱/۵ تا دو متر وجود دارد. یکی از این طاقنماها که عمیق تر و عریض تر از بقیه است، جای مقصوره بوده به همین جهت مواجه با قبله است. در دیوار عقب این مقصوره، محر اب را ساخته اند که جهت قبله را معلوم می کند و در مجاورت محراب نیز منبر موعظه قرار دارد. ‌طرح کلی بنای تاریخانه اگرچه به خاطر برآوردن نیازهای عبادی بوده ‌است، ولی احساسی از شکوه ‌و زیبایی معماری کهن در بناهای اسلامی را عرضه می دارد که بی شک، مظهر عظمت و در عین حال فروتنی است. ‌ساختمان مسجد از نظر معماری و مصالح، کاملا ساسانی است، تنها تفاوت جزئی آن با سبک ساسانی، نوک تیز بودن بعضی از قوس های آن است . این مسجد از نظر محاسبات سازه ای یکی از دقیق ترین بناهای مساجد صدر اسلام است. این بنا در کل از دیوارها و طاق‌های خشتی با مقدار کمی آجر و چوب ساخته شده واز این حیث، یکی از مهمترین بناهای تاریخی است.