این چربی های دوست داشتنی

مروری بر اسیدهای چرب امگا ۳ و آثار آنها

اسیدهای چرب امگا۳، اسیدهای چرب دارای زنجیره بلند و غیراشباع چندگانه هستند که در گیاهان و ماهی‌ها وجود دارند.

گیاهان محتوی آلفا لینولنیک اسید، ولی ماهی‌ها محتوی دوکوزاهگزانوییک‌اسید (DHA) و ایکوزاپنتانوییک اسید (EPA) می‌باشند. از نظر ساختمانی، این مولکول‌ها به لحاظ اینکه اولین پیوند دوگانه‌شان سه اتم کربن دورتر از متیل‌کربن انتهایی است، با یکدیگر مشابه هستند. به رغم اهمیت نام‌گذاری و ساختمان آنها، توجه این مقاله به نقش این بیومولکول‌ها در سلامت انسان، به ویژه اسیدهای چرب امگا۳ با منشأ دریایی است.

● اسیدهای چرب غیراشباع و ایکوزانوییدها

اسیدهای چرب، اسیدهای مونوکربوکسیلیکی هستند که دارای یک زنجیر آلکیل وفرمول مولکولی پایه CH۳(CH۲)nCOOH می‌باشند. اسیدهای چرب هیچ پیوند دوگانه‌ای نداشته و در دمای اتاق جامد هستند، در حالی‌که اسیدهای چرب غیراشباع دارای یک یا بیشتر پیوند دوگانه بوده و در دمای اتاق مایع هستند. اسیدهای چرب غیراشباع طبیعی دارای آرایش سیس هستند که اتم‌های هیدروژن پیوند دوگانه در یک سمت قرار می‌گیرند.

دو زیر گروه اسیدهای چرب غیراشباع چندگانه (PUFAs) عبارت‌اند از اسیدهای چرب امگا۳ و امگا۶. نام‌گذاری آنها بر اساس موقعیت اولین پیوند دوگانه در زنجیرهای آلکیل آنها است. به طور خاص اینکه، در اسیدهای چرب امگا۳ اولین پیوند دوگانه، ۳ اتم کربن دورتر از متیل کربن انتهایی و در امگا۶ اولین پیوند دوگانه، ۶ اتم کربن دورتر از متیل کربن انتهایی قرار دارد. در هنگام صحبت از اسیدهای چرب، اصطلاح «ضروری» به این معنی است که برخی از اسیدهای چرب توسط بدن انسان قابل تولید نیستند و باید از راه رژیم غذایی دریافت شوند.

اسید لینولنیک، یک omega-۳ PUFA ضروری مشتق از گیاه است که قابل تبدیل به اسیدآراشیدونیک می‌باشد. اسید آراشیدونیک یک PUFA بیست کربنی است که به عنوان پیش‌ساز انواعی از ایکوزانوییدها عمل می‌کند. ایکوزانوییدها خود به پروستاگلاندین‌ها، ترومبوکسان‌ها و لوکوترین‌ها تقسیم می‌شوند. اسیدآراشیدونیک در پاسخ به سیگنال‌های هورمونی خاصی، در اثر عمل فسفولیپاز A۲، از فسفولیپیدهای غشایی آزاد می‌شود. سپس، واکنش‌های دیگری، اسید آراشیدونیک را به ایکوزانوییدهای مختلف تبدیل می‌کنند. پروستاگلاندین G۲ در اثر عمل سیکلواکسیژناز روی اسید آراشیدونیک تشکیل می‌شود که C-۸ و C-۱۲ را به هم می‌پیوندد و یک حلقه ۵ تایی ایجاد می‌کند. سپس، پروستاگلاندین G۲ در اثر فعالیت پروکسیدازی آنزیم سیکلواکسیژناز به پروستاگلاندین H۲ تبدیل می‌شود. از نظر بیولوژیک، پروستاگلاندین‌ها در فشار خون، تجمع پلاکتی و التهاب نقش دارند. سنتز ترومبوکسان‌ها در اثر عمل ترومبوکسان سنتتاز روی پروستاگلاندین H۲ روی می‌دهد. ترومبوکسان‌ها در فرآیندهایی از قبیل انقباض عضله صاف عروق و تجمع پلاکتی دخیل هستند. در انتها، لوکوترین‌ها در اثر عمل لیپواکسیژناز روی اسید آراشیدونیک تشکیل می‌شوند که گروه‌های هیدروپروکسی را اضافه کرده و سه پیوند دوگانه کنژوگه تشکیل می‌دهد. این مولکول‌ها در تهاجم سلولی طی التهاب دخیل بوده و یک سوبسترای آهسته عمل برای آنافیلاکسی تامین می‌نمایند.

● اثرات محافظتی بر قلب

اثرات اسیدهای چرب امگا۳ از طریق چند مکانیسم انجام می‌شوند:

اسیدهای چرب امگا۳ تولید پروتئین‌های پروآتروژنیک و پیش‌التهابی را در سلول‌های اندوتلیال انسان کاهش می‌دهند. با کاهش دادن بیش فعالیتی سمپاتیک، اختلال عملکرد اندوتلیال را بهبود می‌بخشند و اتساع عروقی با واسطه اکسید نیتریک را افزایش می‌دهند. اسیدهای چرب امگا۳ با مهار چسبندگی مونوسیتی و با کاهش ترومبوکسان A۲ (پروستاگلاندینی که موجب تجمع پلاکتی و انقباض عروقی می‌شود)، پاسخ التهابی را در اندوتلیوم کاهش می‌دهد. اسیدهای چرب امگا۳ بر مارکرهای هموستاتیک آترواسکلروز، از قبیل ترومبومادولین و فاکتور فون‌ویلبراند تاثیر داشته و مقاومت به انسولین را نیز کم می‌کند.

● شاخص امگا۳ چیست؟

هر فردی دارای سطوح قابل اندازه‌گیری EPA و DHA می‌باشد. بهترین راه ارزیابی این سطوح، شاخص امگا۳ است. شاخص امگا۳ یعنی مجموع EPA+DHA در اسیدهای چرب گلبول قرمز که باید به شکلی استاندارد اندازه‌گیری شود. شاخص امگا۳، نشان‌دهنده سطوح بافتی EPA و DHA است، مانند سطوح آنها در قلب در وضعیت ثابت یا در هنگام دریافت EPA و DHA. این شاخص برای اندازه‌گیری سطوح غیر بافتی EPA و DHA (مثلا پلاسما) که نمایانگر دریافت غذایی کوتاه‌مدت هستند، صادق نیست. شاخص امگا۳ نه تنها بین افراد یک جمعیت، بلکه بین جمعیت‌های گوناگون نیز تغییر زیادی دارد. در نتیجه، شاخص امگا۳، همانند هموگلوبین A۱c در ارزیابی درازمدت متابولیسم گلوکز در دیابت، برای ارزیابی وضعیت EPA و DHA به کار می‌رود.

● اولین مطالعه روی ارتباط غلظت امگا۳ و ناباروری در مردان

در مرکز تحقیقات ارولوژی و نفرولوژی بیمارستان مدرس دانشگاه شهید بهشتی، مطالعه‌ای برای ارزیابی اثر اسیدهای چرب امگا۳ و امگا۶ بر کیفیت منی و ظرفیت آنتی‌اکسیدانت پلاسمایی آن در مردان نابارور و بارور انجام شد. نتایج این مطالعه نشان‌دهنده اثر سودمند غلظت‌های بالای اسیدهای چرب امگا۳ در پلاسمای خون و در اسپرماتوزوا و بر متغیرهای منی و همچنین وضعیت آنتی‌ا‌کسیدانت پلاسمای سمینال هستند. در این مطالعه پروفایل اسیدهای چرب در مردان بارور و نابارور برابر نبودند. به این صورت که بالا بودن نسبت اسیدهای چرب امگا۶ در اسپرماتوزوا، یک ویژگی مردان نابارور است و مردان بارور در اسپرماتوزوای خود غلظت‌های امگا۳ بیشتری نسبت به مردان نابارور دارند. شواهد فزاینده‌ای وجود دارند مبنی بر اینکه ترکیب اسیدهای چرب غشای اسپرم، خصوصیات فیزیولوژیک آن را تعیین می‌کند. بالاتر بودن اسیدهای چرب امگا۶ به کاهش غلظت اسپرم، حرکت اسپرم و مورفولوژی اسپرم در بیماران مبتلا به اولیگوآستنوتراتوزوسپرمی (OAT) منجر شده بود. از سوی دیگر، دست‌یابی به اسیدهای چرب امگا۳ مانند EPA و DHA برای تکامل، حرکت و تحمل کرایوژنیک اسپرماتوزوا اهمیت دارد.

رژیم‌های غذایی محتوی ترکیبات گوناگون امگا۳ یا امگا۶ می‌توانند PUFAها را در غشای اسپرم‌ها تغییر دهند. این مساله نشان‌دهنده این است که PUFAها می‌توانند از رژیم غذایی به اسپرماتوزوا منتقل شوند. با توجه به نتایج این مطالعه می‌توان زیر گروهی از مردان نابارور را مشخص نمود که احتمالا از مکمل‌یاری با امگا۳ سود می‌برند.

نویسنده: دکتر محسن پرورش