احیای دین در بعد سیاسی و اجتماعی

تأملی بر اندیشه سیاسی حضرت امام خمینی ره

در پشت هر رخداد عظیم در تاریخ، اندیشه‌ای وجود دارد. اندیشه‌ها جزء جدایی‌ناپذیر کنش‌ها در عرصه تاریخ‌اند. یکی از اشکال جهت‌دهنده تاریخ در اندیشه، اندیشه سیاسی است. هدف اندیشه سیاسی کارآمدی حکومت و اداره بهتر جامعه است. اندیشمندان سیاسی در پی حل بحران‌های موجود در جامعه هستند. فایده عملی اندیشه سیاسی به منظور ترسیم جامعه ایده‌آل، بهبود رابطه مردم و حکومت‌ها، کارآمد کردن حکومت‌ها، احیای حقوق مردم، تبیین وظایف و تکالیف و حقوق متقابل ملت‌ها و دولت‌ها، کاربری در سیاستگذاری عمومی و برنامه‌ریزی کشور و غیره است.

حضرت امام خمینی(ره) نیز با درک بحران‌زدگی تاریخ ایران در کل دوران شاهنشـــاهی،انـــدیشه سیاسی خاصی را بر مبنـای اصول اساسی دین اسلام ایجاد کردند تا از طریق آن تحولی در تاریخ ایران بیافرینند. امام خمینی(ره) نظریه سیاسی‌ای را پروراند که مواد خام و مفاهیم آن، نه از انتزاعیات فکری و نه از اغراق‌گویی‌های روشنفکرانه اقتباس شده بود، بلکه این نظریه‌ای سیاسی در ذیل اسلام بود و پاسخی بود به بحران ناشی از استقرار حکومت غیردینی که زیست جهان مردمان متشرع را دچار مخاطره کرده بود. در نظریه سیاسی ایشان، وضعیت مطلوب سیاسی مستلزم آن است که قدرت سیاسی به وجود آید که دقیقاً بر اختیارات و اقتدارات شریعت مبتنی باشد. از این‌رو نظریه سیاسی امام(ره) درخصوص لزوم تشکیل قدرت سیاسی دینی برای اجرای احکام شریعت، به عنوان بدیلی قدرتمند برای نظام سلطنتی بود.

یکی از دستاوردهای اصلی امام(ره) در زمینه اندیشه سیاسی بازگرداندن و احیای عنصر مذهب در مباحث اندیشه سیاسی بود. دیر زمانی بود که تحت تأثیر آموزه‌های سکولاریستی، مذهب و سیاست همچون دو ساحت مستقل از هم پنداشته می‌شدند که هیچ قرابتی با یکدیگر نداشتند. ولی امام این تمایز را واسازی کرد و در زمانه‌ای که همه این تمایز را بدیهی می‌پنداشتند و تسلیم شدن در برابر آن را گامی در جهت توسعه به روش غربی می‌دانستند امام کذب بودن این مسئله را بیان داشت و نشان داد که صرف‌نظر از مسیر غربی توسعه، اسلام نیز مسیری خاص برای نیل به پیشرفت دارد.

امام(ره) در کشف الاسرار ۱۳۲۳، برای اولین بار ایده فوق را مطرح کردند. این کتاب را امام(ره) در پاسخ به کتاب «اسرار هزار ساله» حکمی‌زاده نگاشت، و در آن ضمن دفاع مستدل از باورها و ایستارها و سلوک شیعه و پاسخ به شبهات مطرح شده در آن کتاب، عملکرد رضا شاه پهلوی را در مذهب‌زدایی و روحانیت‌زدایی به چالش کشید و برای نخستین بار نظریه حکومت اسلامی، نظارت فقیه بر امور سیاسی و لزوم توجه به بعد اجتماعی و سیاسی دین اسلام و قرآن را با ادله عقلی و نقلی یادآور شدند. امام(ره) در آثار بعدی‌شان مثل ولایت فقیه، شئون و اختیارات ولی‌فقیه و همچنین صحیفه نور ویژگی‌های حاکم اسلامی و ولایت فقیه را مطرح نمودند. این کتاب اولین گام در طرح اندیشه سیاسی امام، یعنی شناساندن حکومت اسلامی به عنوان تنها حکومت مطلوب بود و می‌توان آن را اساس نظام نوینی دانست که سال‌ها بعد اعلام موجودیت کرد.

برداشت امام(ره) از سیاست با هر برداشت دیگری متفاوت است، این برداشتی است که در هیچ یک از پارادایم‌های سیاست همچون ماکیاولیسم، لیبرالیسم، رئالیسم، مارکسیسم و... یافتنی نیست، چون که پارادایم‌های فوق همگی نهایتاً به وجود مادی انسان محدود می‌شوند ولی سیاست از نظر امام(ره) راه بردن انسان در مسیر هدایت و کمال جامعه به سوی مصالح آن است. سیاست؛ هدایت و پرورش آدمیان و حذف موانع و حجاب‌ها برای نیل به سعادت راستین است. در نتیجه چنین برداشتی از سیاست است که امام می‌فرمایند: اسلام دین سیاست است... پس هرکس را گمان بر این برود که دین از سیاست جداست نه دین را شناخته و نه سیاست را.

امام خمینی(ره)، در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی شکل خاصی از حکومت اسلامی، یعنی جمهوری اسلامی را طرح نمودند، جمهوری اسلامی، حکومتی مبتنی بر آرای عمومی و متکی بر قوانین اسلام است. جمهوری اسلامی، از دو شرط اساسی تشکیل شده است که از یکدیگر جدایی‌ناپذیرند، یکی شرط جمهوریت است که به مردمی بودن و عمومی بودن حکومت اشاره دارد، و شرط اسلامیت که اشاره به جاری بودن روح قوانین اسلامی بر جامعه و حکومت دارد.

سؤال بنیادین در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) این پرسش بود که، چگونه می‌توان اسلامیت را در قالب نظام سیاسی متناسب با شرایط زمان و مکان محافظت کرد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، ایشان نظریه ولایت فقیه را در قالب نظام سیاسی جامعه، تحت عنوان جمهوری اسلامی ارائه کردند. طبق این گزاره، در زمانه غیبت حضرت ولیعصر(عج) در جمهوری اسلامی ایران ولایت امر و امامت امت بر عهده فقیه عادل، با تقوا، آگاه به زمان، شجاع، مدیر و مدبر است که طبق اصل ۱۰۷ قانون اساسی عهده‌دار آن است.

انقلاب اسلامی و به تبع آن پیدایش حکومت اسلامی با یاری جستن از اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) به پیروزی دست یافت. اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) بخشی از منظومه اندیشه‌های ایشان راجع به عرفان، فقه، اخلاق، هستی، انسان و غیره بود و کلیت اودیسه فکری و سیاسی امام از سرچشمه زلال آموزه‌های اسلامی و آیات نورانی قرآن نشأت می‌گرفت.

انقلاب اسلامی حاکمیت اسلام و ارزش‌های اسلامی را در قالب نظام جمهوری اسلامی پدید آورد. در این نظام، تغییرات کلی در اصول، جهت‌گیری‌ها و سیاست‌های داخلی و بین‌المللی کشور پدید آمد. دو مورد از مهمترین تغییرات عبارت است از: شکل‌گیری نظام مبتنی بر ولایت فقیه و نقش تعیین‌کننده مردم در سرنوشت خویش از طریق استقرار آزادی‌های سیاسی در جامعه، و هر دوی این تغییرات مهم ریشه در نظریه سیاسی امام دارند.

منابع:

۱- ولایت فقیه، حکومت اسلامی، امام خمینی(ره)، انتشارات امیر کبیر

۲- اندیشه سیاسی امام خمینی(ره)، یحیی فوزی، نشر معارف

۳- درآمدی بر نظریه سیاسی امام خمینی(ره)، مرکز اسناد انقلاب اسلامی