ترکیه به دنبال حداکثرسازی مطلوبیت های ژئوپلتیک

امروزه تحولات داخلی و کنش گری منطقه ای و بین المللی ترکیه در کانون توجه سیاستمداران و پژوهشگران مسائل بین المللی واقع شده است, ترک ها علاوه بر اینکه در سال های اخیر بعد از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در حوزه های مختلف داخلی از جمله اقتصاد و سیاست دموکراتیک محور جهش چشمگیری داشتند و توانستند الگویی از توسعه را در اقتصاد بدون نفت و حکومت داری به نمایش گذارند

امروزه تحولات داخلی و کنش‌گری منطقه‌ای و بین‌المللی ترکیه در کانون توجه سیاستمداران و پژوهشگران مسائل بین‌المللی واقع شده است، ترک‌ها علاوه بر اینکه در سال‌های اخیر (بعد از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه) در حوزه‌های مختلف داخلی از جمله اقتصاد و سیاست (دموکراتیک محور) جهش چشمگیری داشتند و توانستند الگویی از توسعه را در اقتصاد (بدون نفت) و حکومت‌داری به نمایش گذارند. در عرصه بین‌المللی نیز الگویی از روابط را طراحی کردندکه ضمن حل مشکل خود با همسایگان، یک بازی برد-برد را با موفقیت به پیش می برند.

در راستای این سیاست ترکیه توانست در کوتاه‌مدت در ژئوپلتیک مختلف موقعیت خود را تقویت کند. برای نمونه، این کشور در تعامل با خاورمیانه، اوراسیا، بالکان، آفریقا، اتحادیه اروپا و امریکا و در ارتباط با روسیه و چین نقش راهبردی برای خود کسب کرده و در نهادهای بین‌المللی نیز (به عنوان عضو غیردائم شورای امنیت، با حمایت ۱۵۴ کشور و همچین کسب دبیری سازمان کنفرانس اسلامی از طریق رای‌گیری) اعتبار قابل توجهی یافته است. همچنین ترکیه در حوزه ترتیبات امنیتی جهانی در چارچوب و قالب ناتو نقش‌آفرینی می‌کند و در حوزه اقتصادی جز گروه ۲۰ کشور برتر و قدرتمند جهان جای گرفته‌ است.

البته در حوزه فرهنگ نیز ترک‌ها یک بازی بسیار ظریف و تاثیرگذاری را شروع کرده است و علاوه بر اینکه حدود ۴۰۰ کانال تلویزیونی برنامه های متنوعی را (حتی به زبان‌های مختلف) پخش می‌کنند و نمایی از تمدن و فرهنگ ترکیه را به نمایش می‌گذارند، نهادهای غیردولتی و از جمله طریقت‌های موجود در ترکیه، به صورت غیرمستقیم سیاست‌های فرهنگی دولت ترکیه را در جهان هدایت می کنند.

برای نمونه، طریقت و گروه فتح‌الله گولن حدود هزار مدرسه، چندین دانشگاه، روزنامه و شبکه تلویزیونی در جهان راه‌اندازی کرده و نمادهای فرهنگی ترکیه را که با محوریت اسلام-ترک تبلیغ و ترویج می‌کند، همگی در کنار دهها مسائل ریز و درشت که در سال‌های اخیر در حوزه سیاست داخلی و به ویژه سیاست خارجی ترکیه اتفاق افتاده و باعث شده که ترکیه علاوه بر بهره‌مندی اقتصادی، به عنوان یک کشور طرفدار صلح و ثبات در منطقه شناخته شود.

به هر حال ترکیه به دنبال حداکثرسازی مطلوبیت‌های ژئوپلتیک خود در منطقه و جهان است و با این رویکرد در نظر دارد تا سال ۲۰۲۳ که صدمین سالگرد تاسیس جمهوری ترکیه است در خرده‌سیستم‌های منطقه‌ای به عنوان مرکز و در نظام بین‌الملل به عنوان بازیگر شناخته شود. لازم به ذکر است که ترک‌ها، خرده‌سیستم‌های منطقه‌ای را تنها در خاورمیانه نمی‌بینند، بلکه چند ژئوپلتیک منطقه‌ای از جمله اوراسیا و بالکان را نیز در نظر دارند. به ویژه مناطقی که روزگاری طولانی تحت حاکمیت امپراتوری عثمانی بود. در این مناطق ترک‌ها به سهولت قادرند عناصری از هویت ترک‌های عثمانی را پالایش کنند و آن را در راستای تبدیل به برنامه همکاری قرار دهند.

به همین جهت است که برخی از پژوهشگران، «نوعثمانی‌گرایی» را چارچوبی برای تحلیل سیاست خارجی و حتی داخلی ترکیه قلمداد می‌کنند. نوعثمانی‌گرایی آمیزه ای از مطلوبیت‌های تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی ترکیه را به تصویر می‌کشد. در عین حال که نوعثمانی گرایی یک ایدئولوژی به شمار نمی رود، به عنوان رویکردی نوین با برجسته کردن عنصر تاریخی، فرهنگی و جغرافیایی به محیط ژئوپلتیک ترکیه معنایی نوین می بخشد.

در درون این رویکرد، جلوه‌هایی از اسلام‌گرایی، ترک‌گرایی، شرق‌گرایی و غرب‌گرایی دیده می شود. در این تفسیر، در ظرف معرفتی «انسان ترکیه ای» سه عنصر هویتی یعنی مسلمان خاورمیانه‌ای، ترک اوراسیایی و شهروند اروپایی بودن با یکدیگر پیوند منطقی و معناداری برقرار می‌کنند.

اگرچه هیچ یک از این سه عنصر هویتی در فضای جدید ترکیه (دوران حزب عدالت و توسعه) حالت قهقرایی و جزمیت به خود نگرفته است، اما با مفاهیم مدرن و جهانشمول مبتنی بر ادله بومی در حال تبدیل شدن به الگویی سیاسی در منطقه است. در نتیجه می‌توان گفت در ترکیه تحولات قابل تاملی در مناسبات هویتی، سیاسی و امنیتی در حال شکل‌گیری است. در عرصه داخلی منابع قدرت در حال دگرگونی به نفع جامعه مدنی است و در عرصه خارجی رویکرد توسعه‌گرا (در رویکرد توسعه‌گرا تعامل سازنده و بازی با نتیجه برد-برد پیش‌شرط لازم است) جایگزین رویکرد تاریخ‌گرای امنیت‌محور می‌شود. ترک‌ها با درک این موضوع به حداکثرسازی مطلوبیت‌های ژئوپلتیک خود مبادرت می‌کنند.

نویسنده: رحمت الله - فلاح

منبع: سایت - باشگاه اندیشه - تاریخ شمسی نشر ۱۴/۱۱/۱۳۸۸