بررسی وضعیت دانشگاه های علوم پزشکی در تهران

با گسترش سریع فناوری اطلاع رسانی و در رأس آن, شبکه سراسری جهانی اینترنت , اطلاع رسانی علوم پزشکی نیز با همین سرعت توسعه می یابد هم اکنون اکثر مجلات, مقالات سال های اخیر خود را به صورت آن لاین Online در اختیار گذاشته اند اگرچه با قرار گرفتن مدلاین MEDLINE بر روی شبکه جهانی و در دسترس بودن چکیده مقالات, تا حدودی نیازهای محققین برطرف می شود, اما مشکل اساسی, دسترسی به متن کامل مقالات بوده است

● مقدمه

با گسترش سریع فناوری اطلاع‌رسانی و در رأس آن, شبکه سراسری جهانی (اینترنت)، اطلاع‌رسانی علوم پزشکی نیز با همین سرعت توسعه می‌یابد. هم اکنون اکثر مجلات، مقالات سال‌های اخیر خود را به صورت آن‌لاین (Online) در اختیار گذاشته‌اند. اگرچه با قرار گرفتن مدلاین (MEDLINE) بر روی شبکه جهانی و در دسترس بودن چکیده مقالات, تا حدودی نیازهای محققین برطرف می‌شود, اما مشکل اساسی, دسترسی به متن کامل مقالات بوده است. این مطالعه به منظور تعیین امکان دستیابی سریع و آسان و کم هزینه به متون کامل مقالات پزشکی طراحی گردید.

● روش‌ها

در یک مطالعه توصیفی, با مراجعه به سه دانشگاه علوم پزشکی در تهران, وضعیت سیاهه مجلات موجود آنها اخذ شد. همچنین با جستجوی سایت‌های عرضه‌کننده‌‌ متن کامل رایگان مقالات, امکانات این سایت‌ها بررسی شد و از طرف دیگر, شرکت‌های عرضه‌کننده متن کامل مقالات (delivery Document) و نوع و روش خدمات و هزینه‌های آنها مشخص گردید.

●نتایج

دانشگاه علوم پزشکی ایران با حدود ۳۰۰۰ عنوان مجله چاپی از وضعیت مطلوبتری برخوردار بود. این مقدار برای دانشگاه‌های تهران و شهید بهشتی به ترتیب ۱۳۰۰ و ۱۰۰۰ بود.

● بحث

به نظر می‌رسد برای دستیابی به متن کامل مقالات, استفاده از بانک‌های اطلاعاتی و منابع داخلی موجود در کتابخانه‌های علوم پزشکی, با توجه به غنی بودن آنها و همچنین صرف هزینه ناچیز, در اولویت قرار دارد. در این صورت, ایجاد یک سیستم امانت بین کتابخانه‌ای در داخل کشور بسیار مفید و حتی ضروری خواهد بود.

● مقدمه

در سال‌های اخیر, رشد سریعی در سرویس‌های ارائه دهنده مدارک رخ داده است. در بین عوامل تأثیرگذار، توسعه فناوری‌ها و افزایش سرعت ارتباطات از راه دور مؤثرتر بوده‌اند. در عین حال, تقاضا نیز افزایش یافته است. عناوین مجلات پزشکی از عدد ۵۰۰۰۰ در سراسر دنیا تجاوز کرده است. در سال ۱۹۹۷ کتابخانة ملی آمریکا با قرار دادن مدلاین بر اینترنت, دریچه‌ای نو به روی محققین گشود. دسترسی بدون پرداخت هزینه، فرصت مناسبی را برای پزشکان و محققین خصوصاً در کشورهای توسعه نیافته که منابع مالی اندکی را برای تحقیقات هزینه می‌کنند, فراهم آورد تا به پژوهش‌های روز دسترسی پیدا کنند. اگر چه مدلاین بانک اطلاعاتی مادر محسوب می‌شود, اما تنها چکیده مقالات را, آن هم از کمتر از ۱۰ درصد مجلات ایندکس می‌کند. گذشته از تعداد اندکی مطالعات که ارزش چکیده مقاله را در بعضی از مجلات معادل متن کامل آنها می‌دانند, برای انجام تحقیقات، نوشتن مقالات و دسترسی به جزییات مطالعات قبلی, دستیابی به متن کامل مقالات از اهمیت والایی برخوردار است.

تنها با مطالعه متن کامل یک مقاله می‌توان روش آن مطالعه را بررسی نمود و آن را آزمود. بدین جهت, دستورهای آیین نگارش مقالات تأکید دارند که در صورت استفاده از چکیده یک مطالعه، در قسمت منابع کلمة چکیده ذکر شود. نبود یک سیستم که متون کامل مقالات به وسیله آن عرضه شود می‌تواند باعث عدم پیشرفت و حتی عقب‌افتادگی دانش پزشکی در کشور گردد. روش‌های مختلفی برای دسترسی به متن کامل مقالات وجود دارد که شامل دسترسی به اصل مجله (نسخه چاپی)، نسخة درخواست شده، نسخة آن‌لاین (Online) و امانت بین کتابخانه‌ای است. تخمین واقعی از نسبت استفاده از هر یک وجود ندارد. بعضی مطالعات نشان می‌دهد که تمایل به دسترسی Online بطور چشمگیری در حال گسترش است. همچنین مطالعه دیگری نشان داده است که بر خلاف دستیاران و دانشجویان پزشکی, اعضای هیأت علمی تمایل بیشتری به استفاده از نسخه‌های چاپی دارند تا نسخة الکترونیک.در سال ۱۹۹۱ کتابخانة ملی آمریکا با قرار دادن نرم افزار لون سام داک (Loansome Doc), یک سیستم ارائه اسناد را در سطح جهان راه‌اندازی کرد تا محققین به سهولت بتوانند مقالات مورد نظر را سفارش دهند. در میان سیستم‌های قرض بین کتابخانه‌ای, سیستمDOCLINE رواج بیشتری دارد و Loansome Doc نیز این سیستم را مورد استفاده قرار می‌دهد. چندین کتابخانه مرکزی در سراسر جهان, کشورهای مختلف را تحت پوشش دارند. با عضو شدن و ثبت‌نام در کتابخانه‌های حوزه جغرافیایی خود, درخواست مقاله داده می‌شود. قیمت برای هر مقاله تعیین و بسته به کتابخانه و روش و زمان تحویل، مقاله مورد نظر به روش‌های گوناگون و به قیمت‌های مختلف ارسال می‌گردد.دسترسی به متن کامل مقالات در گذشته‌ای نه چندان دور, به علت نبودن امکانات, بسیار دشوار بوده و تنها با در دست داشتن نسخة چاپی امکان‌پذیر بود. در حال حاضر, با توجه به پیشرفت سریع فناوری اطلاع‌رسانی، دسترسی آن‌لاین (Online) در اکثر کشورها متداول و مرسوم می‌باشد. پس از فراخوان سازمان جهانی بهداشت برای مشارکت برای در دسترس قرار دادن منابع به رایگان یا حداقل قیمت برای کشورهای توسعه نیافته, بسیاری از ناشرین در این فراخوان عمومی شرکت کرده‌اند که خوشبختانه کشور ما نیز از این فرصت بی‌بهره نبوده است.پس از پیروزی انقلاب اسلامی, با توجه به کمبود مقطعی پزشک، دانشکده‌های پزشکی توسعه چشمگیری یافتند. این توسعه متأسفانه، تنها با افزایش ظرفیت دانشجو شکل گرفت و امکانات آموزشی به موازات آن رشد پیدا نکرد. یکی از مهمترین امکانات یعنی کتابخانه‌ها توسعه لازم نیافتند. بررسی‌های اخیر نشاندهنده عدم وضعیت مطلوب امکانات موجود در کتابخانه‌های دانشکده‌های پزشکی کشور است. این وضعیت در مورد مجلات معتبر بین‌المللی موجود به مراتب بدتر است.

در ایران از چند سال قبل, این مشکل احساس شده است و چند دانشگاه بزرگ در سطح کشور با صرف هزینه بالا اقدام به خرید چندین بانک اطلاعاتی نموده‌اند. با توجه به سیاست‌های مالی شرکت‌های عرضه‌کننده‌این محصولات, امکان استفاده از این بانک‌ها محدود به کاربران همان دانشگاه می‌باشد و معمولاً بیش از چند کاربر نمی‌توانند بطور همزمان از آن استفاده نمایند. هر مرکز باید جداگانه مجوز ورود دریافت کند و در نتیجه هزینه لازم را بپردازد. از طرفی, وجود مجلات متعدد (نسخه‌های چاپی و الکترونیک) در کتابخانه‌های دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور که منبع عظیمی را شامل می‌شود و همچنین سایت‌های اینترنتی که متون کامل این مجلات را بطور رایگان در اختیار قرار داده‌اند و از طرف دیگر, فعالیت شرکت‌های واسطه یادشده, موجب گردید این مطالعه برای دستیابی به روشی سریع، آسان و مقرون به صرفه برای دسترسی به متون کامل مقالات انجام گیرد.

● روش‌ها

این مطالعه که از نوع توصیفی می‌باشد, در دو مرحله از اسفند ۱۳۸۰ تا خرداد ۱۳۸۱ به انجام رسید. جامعه هدف, دانشگاه‌های علوم پزشکی شهر تهران و موارد بررسی در

▪ مرحله اول شامل وب سایت‌ها، مخزن مجلات در کتابخانه‌های مرکزی، بیمارستان‌ها و مراکز تحقیقات تحت پوشش دانشگاه‌های مذکور بود.معیار ورود دانشگاه به مطالعه, داشتن وب سایت فعال و فهرست کامل مجلات موجود آنها بود و در صورتی که متن کامل مقالات از هر یک از دو طریق قابل دسترسی نبود، از تحقیق خارج می‌شدند.متغیرهای مورد بررسی شامل تعداد عناوین مجلات بطور کلی و تعداد عناوین مربوط به دستگاه گوارش بطور اختصاصی و سنوات تحت پوشش آنها بود. این متغیرها برای نسخه‌های چاپی با مراجعه حضوری، اخذ سیاهه عناوین و برای نسخه‌های آن‌لاین با مشاهده وب سایت‌های دانشگاه‌های مذکور به دست آمد.

▪ مرحله دوم، روش ارسال مقالات و هزینه‌های مربوطه از یک سو, در مورد بانک‌های اطلاعاتی عرضه‌کننده متون کامل مقالات و پایگاه‌های عرضه‌کننده رایگان متن کامل مقالات و از طرف دیگر, شرکت‌های عرضه‌کننده متن کامل مقالات انجام شد. این بخش از داده‌ها با جستجوی اینترنتی با استفاده از کلمات کلیدی آن‌لاین (online) مقالات (articles), پزشکی (medical), متن کامل (full text), آزاد (free) به دست آمد.

همچنین سیستم‌های متعدد ارائه اسناد به روش امانت بین کتابخانه‌ای (Interlibrary Loan) نیز از نظر روش‌های تحویل مقالات (‌پست، فاکس، پست الکترونیک و استخراج مستقیم از اینترنت‌)، قیمت و مدت زمان تحویل مدارک بررسی گردیدند. در نهایت, این بررسی با ارزیابی پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی (Hbi), بخصوص بانک اطلاعات علوم پزشکی کشور به پایان رسید. داده‌های حاصل از مطالعه در چک‌لیست‌های مربوطه وارد شده و نتایج با یکدیگر مقایسه گردید.

● نتایج

از میان دانشگاه‌های علوم پزشکی در شهر تهران, سه دانشگاه: تهران، شهید بهشتی و ایران واجد شرایط ورود به مطالعه بودند. اطلاعات مربوط به مجلات چاپی موجود در این دانشگاه‌ها گردآوری شد که بطور خلاصه در جدول ۱ آمده است. در یک بررسی اجمالی می‌توان گفت اکثر مخزن مجلات در اختیار کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های علوم پزشکی می‌باشد و واحدهای تابعه, تعداد محدودی مجله دارند بنابراین, لیست کامل و یا اصولاً فهرست موجودی در اختیار ندارند. دانشگاه علوم پزشکی ایران در این میان از وضعیت مطلوبتری برخوردار است.همچنین با بررسی سایت‌های این دانشگاه‌ها, اطلاعات مربوط به مجلات الکترونیک به صورت‌های چکیده (بانک‌های اطلاعاتی) و متن کامل به دست آمد که‌این منابع به ترتیب: امرالد (Emerald)۱۳۰, آکادمیک پرس (Academic Press) ۱۷۲, الزاویر (Elsevier) ۷۱۰, ایدل (Ideal) ۲۵۰, بلاکول سینرژی (Blackwell synergy) ۳۶۸, پروکوست (Proquest) ۴۲۵ و اوید فول تکس (Ovid full text) ۳۴۶ ذکر شده‌اند. لازم به ذکر است که‌این تعداد مجلات در واقع تعداد مجلات با متن کامل و مرتبط با علوم پزشکی می‌باشد و بنابراین, تعداد کل مجلات این بانک‌های اطلاعاتی به مراتب بیشتر است.همچنین نتایج بررسی تعدادی از این بانک‌ها از نظر تعداد مجلات تخصصی گوارش، هزینه اشتراک و سال‌های تحت پوشش در جدول ۲ ذکر گردیده است.

جستجوی اینترنتی متن کامل مقالات رایگان نشان داد که اکثر این گونه مجلات در سایتی که توسط شرکت آم د او (AMEDEO) تاسیس شده، موجود است.

جدول ۱. وضعیت سیاهه مجلات موجود در دانشگاه‌های علوم پزشکی تهران در سال ۱۳۸۰

معاونت پژوهشی وزارت بهداشت در سایت شبکه اطلاعات بهداشتی و بیومدیکال (Hbi) (Health & Biomedical Information Network) از چند ماه قبل چندین سیستم دسترسی به بانک‌های اطلاعاتی, از جمله متون کامل مقالات را راه‌اندازی کرده است که در زمان انجام مطالعه تنها بانک اطلاعات ملی (National Database) آن قابل دسترسی و فعال بود. در واقع این بانک، اطلاعات مربوط به سیاهه مجلات خارجی موجود در داخل کشور را که بالغ بر ۲۳۰۰۰ رکورد است در اختیار قرار می‌دهد. آخرین رکوردها مربوط به ابتدای سال ۱۳۸۰ می‌باشد که از تمامی دانشگاه‌های علوم پزشکی و بیمارستان‌ها و مراکز وابسته به آنها جمع‌آوری گردیده است.

جدول۳. خدمات کتابخانه های مرکزی تحت سیستم داک لاین (DOCLINE)

Canada institute for Scientific and Technical Information (CISTI)

Deusche Zentralbibliothek fur Medizen (ZBMED)