پوشاک زنان در عصر قاجار

موضوع پژوهش حاضر, بررسی ویژگی پوشاک زنان عصر قاجار و تغییرات آن است

موضوع پژوهش حاضر، بررسی ویژگی پوشاک زنان عصر قاجار و تغییرات آن است. در این مقاله سعی شده تا بیشتر از دید سفرنامه‌نویسان غیرایرانی به این مقوله نگریسته شود. همچنین به جهت تفاوت پوشش زن در خانه و جامعه، آن را در دو بخش لباس اندرونی و بیرونی مطرح کرده و از جهت تفاوتی که در میزان مشارکت زنان طبقات مختلف در اقتصاد و فعالیت‌های اجتماعی وجود داشته پوشش زنان شهری و روستایی و ایلاتی را جداگانه به بررسی نشسته‌ایم. از آنجاکه عصر قاجار آغاز تاریخ معاصر ایران و ورود ایران به عرصه جهانی است، تغییرات عمده‌ای در سطح آگاهی جامعه قاجاری به وجود می‌آید؛ جنگ‌های ایران و روس، سفر هیات‌های اروپایی به ایران، وقوع جنبش‌های سیاسی، اجتماعی مختلف مانند باب و تنباکو و مشروطه و رشد مطبوعات و مدارس و موج نوگرایی حاصل از آن و متعاقب آن افزایش سطح آگاهی جامعه به خصوص زنان و مشارکت مستقیم آنها در جنبش‌های اجتماعی این عصر. این فاکتورها در اندیشه و تفکر و مطالبات آنها تغییراتی پدید آورد و نتایج آن را می‌توان در مشهودترین بخش آن یعنی پوشش جست‌وجو کرد. در برخی از این جنبش‌ها همزمان با درخواست‌های اجتماعی معمول، مطالباتی درخصوص حقوق زنان و پوشش آنها نیز مشهود است که البته با وجود طرفداری زنان از آن با مخالفت شدید علما و سنت‌گرایان جامه عمل پوشیده نشد و حالت فراگیر به خود نگرفت و در دوره‌های بعدی همزمان با انقلاب مشروطه و دگرگونی در ساختار سنت تغییرات بیشتری صورت گرفت که البته ابتدا از دربار آغاز و به سایر طبقات اجتماعی سرایت کرد. این تغییر پوشش را به روشنی می‌توان در سفرنامه‌ها و خاطرات به جای مانده از آن دوره دید. هرچه دوره‌های اولیه قاجار در پوشش مقید‌تر و سنتی‌ترند، به اواخر آنکه نزدیک می‌شویم در اثر تحولاتی که ذکر شد پوشش‌های جدید‌تری دیده می‌شود. برخی منابع به پوشیدن لباس‌های اروپایی در محافل خصوصی زنان درباری و شیک‌پوش و حتی در خیابان‌های معروف تهران مانند لاله‌زار اشاره دارند. به طوری که تاج‌السلطنه دختر ناصرالدین شاه با ظاهری اروپایی در تصاویر دیده می‌شود. از آنجاکه موضوع پوشاک موجب دگرگونی در ساختار سنت شد یکی از عمده مسایل مورد توجه در دوره‌های بعدی نیز به شمار می‌رود و نقش عمده‌ای در تحولات فرهنگی ایران معاصر داشته است.

● پوشاک زنان دوره اول قاجار تا عهد ناصرالدین شاه

در دوره اول قاجار پوشاک زنان تفاوت چندانی با دوره قبلی خود نداشت و در واقع ادامه عهد زندیه بود. در این دوره لباس زنان تا حدی ساده بود و با لباس مردان چندان اختلافی نداشت. عموما زنان پیراهن تنگی بر تن می‌کردند که پارچه‌ آن اغلب از نخ و ابریشم بود و چاک پیراهن از جلو باز می‌شد و در زیر گلو به وسیله‌ روبان یا دکمه‌ای محکم می‌شد. زنان آن دوران در مواقع احتیاج اغلب ارخالق آستین سنبوسه یا کلیجه آستین کوتاه که بلندی آن بر حسب مقتضیات تغییر می‌کرد، روی پیراهن می‌پوشیدند. زنان در آن زمان، همانند مردان، شلوار گشاد و بلندی به پا می‌کردند و روی آن دامن گشاد و نسبتا بلندی می‌پوشیدند که طول آن تا وسط ساق پا می‌رسید و مقداری از شلوار و لبه‌ آن پیدا بود. شلوار زنان گشاد و پارچه‌های راه‌راه بود. در دوره اول قاجار، طرز لباس زنان، دنباله‌ همان لباس‌های عهد زندیه بود با این تفاوت که دامن یا پاچین زنان بسیار بلندتر از زمان زندیه بود، به گونه‌ای که لبه‌ دامن روی زمین کشیده می‌شد و چون بلندی دامن مانع از ظاهر شدن شلوار می‌شد از این رو در این زمان شلوار اهمیت خود را از دست داد و بنابراین دهانه‌اش تنگ‌تر و زینتش نیز کمتر شده بود. بر این اساس لباس زنان این دوره را مانند سابق پیراهن و دامن بلند و شلوار تشکیل می‌داد. اولیویه که در دوره مورد بحث به ایران سفر کرده است در مورد پوشاک زنان در زمان آغامحمدخان چنین نوشته است: «البسه‌ زنان با لباس مردان، تفاوت دارد. شلوار گشادتر اما آکنده از آستر است و تا پای ساقین، هیچ نمایان نباشد و معلوم نگردد.» «پیراهن که از پیش تا وسط شکم، گشاد است و از بالا تکمه شود، از ابریشم و غیره باشد.» «لباسی که از روی پیراهن در برکنند، از پیش گشاد شود و به وسیله‌ تکمه‌های ابریشمی یا فلزی بسته شود و تا به زانو برسد.» اولیویه در ادامه می‌نویسد: «کمربند مفتول، گاه از طلا یا نقره‌ ساده یا مرصع به جواهرات است یا با سنگ‌های قیمتی تزیین شود. همچنان به عوض کمربند، شال کشمیری یا پارچه‌ پشمی استعمال کنند که با آستری از همان پوست یا سفید یا خاکستری رنگ و نوک آن با ماهوت یا ترمه‌ کشمیری یا پوست ساده‌ سفید، قبه‌دوزی شده که بر سنگینی و گرمی آن می‌افزاید. «... عصابه [سربند] و کرزَن [نیم تاجی که از دیبا باشد] و اکالیل [سربندها و تاج‌ها] بر حسب شأن و شوکت و ثروت متفاوت باشد.» در مورد پوشش سر نیز می‌نویسد: «مانند مملکت اروپا، چهارقدی که برای پوشاندن سر است، استعمال نمایند که به چندین صورت مختلف و گوناگون به کار برند و به پشت و شانه افکنند یا در زیر گلو سنجاق کنند یا به دور حلق بپیچند یا دور سر بگردانند. از انواع چارقد، چارقد قالبی و آفتاب‌گردانی را می‌توان نام برد.» در بیرون از خانه، خانم‌ها سراپای خود را در چادر بزرگ مشکی یا بنفش حاشیه‌دار می‌پوشاندند و چاقچور در پا می‌کردند و روبنده‌ سفیدی که در مقابل صورت دارای دو سوراخ به شکل چشم یا توری مسدس بود، روی صورت می‌کشیدند. کفش خانم‌ها در این دوره نیز همانند دوره‌ پیشین، راحتی و نعلین و ساغری نوک برگشته بود که در انواع رنگ‌ها دوخته می‌شد. این طرز لباس پوشیدن کمابیش و تا هنگام سفر ناصرالدین شاه به اروپا ادامه داشت.

اعظم کلانتر