مشروطه مشروعه

از دوره قاجار بخشی از روحانیت شیعه نقش مهمی در تحولات معاصر ایران ایفا کرده است

● واکاوی در زندگی‌نامه و آرا شیخ فضل الله نوری

از دوره قاجار بخشی از روحانیت شیعه نقش مهمی در تحولات معاصر ایران ایفا کرده است. در سلسله تحولات این دوران بیش از همه نام میرزا حسین شیرازی به چشم می‌خورد که در ماجرای جنبش ضد رژیم مواضع فعالی بر عهده گرفت. این نقش در دوره مشروطیت به اوج خود رسید. مهمترین چهره این دوران آخوند محمد کاظم خراسانی بود که خود در زمره شاگردان میرازی شیرازی به شمار می رفت. در حلقه پیروان آخوند علامه محمدحسین نائینی و شیخ اسماعیل غروی محلاتی به چشم می‌خورد که هر کدام با نگاشتن رساله‌های تحلیلی و کلامی، تلاش می‌کردند بین مشروطیت و اصول فقه شیعه و در واقع بین ایران و غرب با اتکا به منابع فقهی نوعی امکان گفتگو برقرار نمایند. صف مخالف این جبهه در بین مراجع با نام سیدکاظم یزدی مرجع تقلید مقیم نجف مترادف است و در ایران برجسته‌ترین آنها شیخ فضل‌الله نوری بود. آنچه ما قصد داریم در اینجا به آن بپردازیم نگاهی کوتاه به زندگی و اندیشه‌های این روحانی شجاع و متعهد است: حاج شیخ فضل الله کجوری معروف به نوری از علما مجتهدین و مراجع برجسته صدر مشروطیت در سال ۱۲۵۹ ق متولد شد. پدرش مرحوم ملا عباس مازندرانی کجوری معروف به پیشنماز بود. شیخ فضل الله پس از انجام تحصیلات مقدماتی و سطح عازم عراق شد و در محضر بزرگانی چون آیت‌الله میرزا حسن شیرازی و آیت‌‌الله حبیب الله رشتی به فراگرفتن علوم اسلامی پرداخت. پس از مراجعه از عتبات به ایران نفوذ و مرجعیت تام پیدا کرد. مقام علمی و والای او را حتی مخالفان و منتقدان سیاسی منکر نشده و او را در مدارج علمی برتر از دیگران دانسته‌اند. وی علاوه بر دانش کلان از فهم و درک عمیق سیاسی هم بهره‌مند بود و فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی فراوانی داشته. از جمله در واقعه تحریم تنباکو در کنار میرزا حسن آشتیانی قرار گرفت و از پرچمداران این نهضت شد.

شیخ در طلوع مشروطیت و جنبش عدالتخواهی با دو زعیم مشروطه آیت‌الله سید عبدالله بهبهانی و آیت‌الله سیدمحمد طباطبایی همراه و همگام بود. اما پس از مدتی از مشروطه طلبان جدا شد زیرا مشروطه را با شریعت سازگار ندانست و خواستار حکومت مشروطه مشروعه شد. از این پس اختلاف بین مشروطه خواهان و شیخ فضل الله و طرفدارانش آغاز شد به طوری که طرح ترور شیخ ریخته شد و در ۱۶ ذی‌الحجه ۱۳۳۶ ق شیخ فضل الله توسط کریم دواتگر مورد سوء قصد قرار گرفت و گلوله‌ای به پای شیخ اصابت کرد. ضارب نیز هنگام دستگیری گلوله‌ای به گلوی خویش شلیک کرد و مجروح شد ولی پس از مدتی که در زندان به سر برد شیخ ضارب خود را بخشید.

در این ایام جنگ بین مشروطه خواهان و مستبدین با فتح تهران توسط قوای بختیاری و مجاهدین گیلان پایان یافت و محمدعلی شاه از سلطنت خلع شد و احمد میرزا ولیعهد به تخت سلطنت جلوس نمود. سپس به شیخ فضل الله پیشنهاد شد جهت تامین جانی و مالی خویش به سفارت روس پناه ببرد ولی او نپذیرفت و شهادت را بر توسل به اجنبی ترجیح داد. جمعی از معاندان به منزل شیخ رفته و او را دستگیر نمودند و به میدان توپخانه بردند، وی در محکمه انقلابی که دادستانش شیخ ابراهیم زنجانی بود به اعدام محکوم شد ویپرم خان ارمنی که ریاست نظمیه را بر عهده داشت حکم را به اجرا درآورد و شیخ به دار آویخته شد و پس از لحظاتی چراغ عمرش خاموش شد.

مرحوم شیخ فضل الله که اعلم بر علمای آن روز بود صاحب تالیفات عدیده‌ای است از جمله تذکره الغافل و ارشاد الجاهل و صحیفه مهدویه و چندین اثر دیگر ... وی شعر را نیز نیکو می‌سرود و چندین قصیده در مدح امامان و اهل بیت (ع) به خط و انشای وی موجود است.

وی فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی فراوانی نمود و در قیامی که منجر به صدور فرمان مشروطیت گردید نقش ارزنده‌ای ایفا کرد. اسناد ارائه شده بیانگر نحوه برخورداری شیخ فضل الله نوری از محضر استاد خود محمدحسن شیرازی است. به طوری که صحت احکام صادره از جمله انتساب حکم مربوط به تحریم تنباکو به وی را جویا می‌گردید، همچنین خود مرجعی توانا جهت پاسخگویی به سوالات شرعی عامه مردم بود و به شکایات مطروحه در مجالس درس و مساجد رسیدگی می‌نمود. وی تلاش زیادی جهت مشروعیت بخشیدن به نهضت مشروطه نمود و درخواست‌های روحانیون شهرهای مختلف را در مورد لزوم تطبیق قوانین مشروطه با اصول مشروعه و رفع اختلافات مهاجرین را پاسخگو بود و با اقداماتی نظیر بست نشینی در اماکن مقدسه خواستار برقراری مشروطه مشروعه بود.

در آخر باید تصریح کنیم، شیخ فضل الله نوری، قربانی مشروطه‌ای شد که می‌خواست مشروعه باشد. نام، اقدام و تاملات او در تاریخ قانون مبتنی بر شریعت همواره تاریخ نویسان، تاریخ پژوهان و سیاستمداران را به خود مشغول کرده است. ایده‌ای که او پی‌ریزی کرد بستری برای اقدامات بعدی در طول تاریخ یکصد ساله ایران فراهم نمود تا قوانین که به تائید قانونگذاران می‌رسد حتما به تائید عقلانی شرع هم برسد. لذا حرکت و اقدام شیخ فضل الله نوری نه چندان با ذهن تاریخی ایران غریب است و نه چندان آشنا. بنابراین آن چه که نیاز جدی تاریخ مشروطیت ما می‌طلبد بازخوانی قرائت مجتهدی است از شریعت. خواسته او تنها مبانی فقهی نبود بلکه ریشه در اعماق شریعت شیعی و حضور روحانیت در تحولات معاصر ایران بود.

میثم بشیری لحاقی