كلام شیعی دوره های تاریخی, رویكرد های فكری

علم كلام مانند دیگر علوم سیر تحول و تطور خاص خود را دارد بر همین اساس علمی تاریخمند است كه به ارائه تصویر صحیحی از سیر تطور, بررسی تاریخی مسائل و مباحث آن نزد متكلمان در دوره ها و مراحل گوناگون تاریخ نیازمند است متأسفانه این نكته مهم به طور معمول مورد غفلت متكلمان بوده است نوشتار حاضر درصدد ارائه تصویر كلی از دوره های تاریخی كلام شیعی و معرفی اجمالی رویكردهای كلی متكلمان آن است

علم كلام مانند دیگر علوم سیر تحول و تطور خاص خود را دارد. بر همین اساس علمی تاریخمند است كه به ارائه تصویر صحیحی از سیر تطور، بررسی تاریخی مسائل و مباحث آن نزد متكلمان در دوره‌ها و مراحل گوناگون تاریخ نیازمند است. متأسفانه این نكته مهم به‌طور معمول مورد غفلت متكلمان بوده است. اما ضرورت جدی آن در دهه‌های اخیر سبب شده است برخی به این مسأله توجه بیشتر داشته، و حتی جزء مواد درسی برخی از مراكز تخصصی این رشته تحصیلی قرار گیرد.

به همین جهت متكلمان امامیه به‌‌رغم برخورداری از وحدت هدف و امتیاز و ویژگی مشترك در عرضه مباحث كلام، رویكردهای متفاوتی داشته‌اند. ازجمله عوامل گزینش آن‌ها شرایط جغرافیایی و تاریخی است. گاهی در منطقه‌ای جغرافیایی و مقطعی تاریخی رویكردی مطرح بوده كه در برهه و شرایط دیگری چنین نبوده است. نوشتار حاضر درصدد ارائه تصویر كلی از دوره‌های تاریخی كلام شیعی و معرفی اجمالی رویكردهای كلی متكلمان آن است.

قبل از طرح هرگونه بحث و ارائه فهرستی از مراحل، دوره‌ها و رویكردهای فكری در كلام شیعی یادآوری دو نكته لازم است.

الف. تحول‏پذیری علم كلام‏

علم كلام بسان علوم دیگر در طول تاریخ خود تطوراتی را پشت سرگذاشته و مسائل جدیدی را پرورده است. ماهیت و رسالت علم كلام ایجاب می‏كند كه متحول و پویا باشد تا بتواند پاسخگوی پرسش‏ها، شبهات و اشكالات جدید در باره عقاید دینی بوده تا بتواند رسالت خود را عملی كند.

● تطور وتحول

تطور و تحول در علم كلام به منزلهٔ تحول در ماهیت آن نیست بلكه مراد این است كه متكلم مسائل كلامی جدید را به خوبی شناخته با بهره‏گیری از روش‏های مناسب آن‏ها را بررسی كند، بنابراین هرگونه تطور و تحولی را باید در مسائل علم كلام - نه موضوع یا غایت و حتی روش‏های كلی آن - جست. برای تبیین این نكته، تذكر این مطلب لازم است كه معرفت‏های لازم برای هر الف. معرفت‏های ثابت و همیشگی كه عبارتند از:

۱. آشنایی كافی با مبانی دینی كه از طریق قرآن و حدیث به دست می‏آید.

۲. آشنایی با مبانی عقلی و فلسفی؛

۳. آشنایی با روش‏های گوناگون استدلال از جنبه صورت و ماده.

ب: معرفت‏های متحول كه عبارتند از:

۱. شناخت مسائل كلامی هر زمان؛

۲. آگاهی به زبان و اصطلاحات مخاطبان؛

۳. معرفت‏ها و دانش‏هایی كه زمینه ساز طرح مسایل جدید بوده و یا در تبیین مسایل كلامی، متكلم را یاری می‏دهد.

آنچه كه سبب تحول و تطور در علم كلام می‏شود معرفت‏هایی از گونه دوم است. (ربانی گلپایگانی، ۱۳۸۱: ۱۲۱-۱۲۳)

مطالعه آثار متكلمان از گذشته‏های دور تاكنون، مقایسه دو كتاب قدیمی الاعتقادات شیخ صدوق (۳۸۱ ق )، تصحیح الاعتقاد شیخ مفید (۴۱۳ ق ) و گذری بر اوائل المقالات او، و نگاهی به كشف الحق و نهج الصدق علامه حلی (۷۲۶ ق )، بیانگر این نكته است. این مطلب از مقایسه مباحث و مسائل كلامی نیز به دست می‏آید. مسائل كلامی در آغاز به صورت ساده و محدود مطرح شده ولی به تدریج دامنه گسترده‏ای یافته ‏است.

برای نمونه بحث دربارهٔ امامت از زمان حضور تا غیبت صغری و از آن هنگام تا عصر خواجه نصیرالدین طوسی (۶۷۲ ق ) به طور قطع سیری متحول و تطوری پویا داشته است، از زیر مجموعه‏ها و مبانی این بحث می‏توان از قاعده لطف سخن گفت كه با گذار از تطوری كه پشت سرگذاشته است در زمان خواجه نصیر به اوج خود رسید كه "وجوده لطف و تصرّفه لطف آخر و عدمه منا" (علامهٔ حلی، ۱۴۲۲ق: ص۴۹۱).

علامه شبلی نعمانی تطور فكری مسلمانان درباره صفات خدا را در شش مرحله مطرح كرده است (شبلی نعمانی، ۱۳۲۸: ص ۱۲-۱۴).

در اینكه علل تطور و گسترش مباحث و مسائل كلام چیست؟ بعضی آنرا معلول بسط و گسترش فلسفه می‏دانند. برخی تكامل علوم غیردینی را عامل آن می‏دانند( سروش، ۱۳۷۵: ص۲۸۰-۲۸۱) و اما به نظر می‏رسد افزون بر دو عامل یاد شده عوامل دیگری از جمله تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز در تحول علم كلام مؤثراند. (ربانی گلپایگانی، همان: ۱۲۳-۱۲۴).

بررسی این عوامل و حدود اثرگذاری آن‏ها مجال بیشتری می‏طلبد.

ب. تاریخمندی علم كلام‏

نظام و قواعد عقاید و مباحث علم كلام تاریخی است و در گذر روزگار شكل ‏گرفته و پدید می‏آید(سبحانی، ۱۳۸۲: ج۱،ص۶؛ سروش، ۱۳۷۵: ص۹۹ و ۱۰۰). هر نسلی به نسل پیشین موضوعی یا انگاره‏ای كلامی و یا ساختاری نظام‏مند می‏افزاید. این واقعیت را می‏توان با تتبع تاریخی در كتاب‏های عقاید و كلام دریافت كرد و از ظهور و بروز مباحث و موضوعات كلامی و سیر تاریخی آنان اطلاع حاصل كرد.

مطالبی كه در ادامه تقدیم خواهد شد بیانگر رابطه دقیق و وثیق دو علم كلام و تاریخ است. به‌طور قطع نگاه به مباحث كلامی بدون لحاظ تاریخی آن و همچنین نگاه تاریخی به مباحث كلامی بدون توجه به سیر تطور آن‌ها افزون بر این‌كه ممكن است آموزه‏ها و عقاید كلامی را با مشكل مواجه كند ما را از شناخت صحیح آموزه‏های كلامی محروم می‏نماید (فرامرز قراملكی، ۱۳۷۸: ص۵۲۲).

بدون لحاظ تاریخی، برخی از آموزه‏های كلامی با چالش جدی مواجه می‏شوند. مثلاً مباحثی دربارهٔ صفات پیامبر… و امام‏† مانند: علم غیب، معجزه‌ها، عصمت و... از این قبیل است.

توجه به این مساله در الاهیات مسیحی سابقه‏ای دیرینه دارد، آن‏ها مباحث كلامی و فلسفی را بیش‌تر با نگاه تاریخی بررسی می‏كنند.

استاد شهید مرتضی مطهری‏ كه به‌طور جدی دغدغه این مسائل را در ذهن داشته بر آن تاكید می‏كرد یكی از امتیازات تفكر غرب را همین می‏داند كه: در تحولات جدید اروپایی یكی از موضوعات مفیدی كه نظر دانشمندان را جلب كرد مطالعه تاریخ حیات علوم و فنون بود. (مطهری، ۱۳۶۰: ج ۶، ص ۵۲۲).

متأسفانه در فرهنگ اسلامی و تفكر مسلمانان این مساله مورد غفلت بوده است. البته در دهه‏های اخیر اقداماتی صورت گرفته است (چنان‌كه آثاری از اهل سنت و شیعه نام برده خواهد شد) با اینكه خاورشناسان غربی در این جهت تحقیقات گسترده‏ای انجام داده و آثاری تالیف كرده‏اند.

استاد شهید مطهری می‏نویسد:

علمای مشرق زمین كه در هر فنی وارد می‏شدند فقط به جنبه‏های نظری مسائل می‏پرداختند و نظر به جنبه‏های تاریخی آن‏ها نداشتند (ر.ك: مطهری، همان).

لذا این مسأله به‌طور كلی مهجور و متروك و مورد غفلت اهل نظر بوده است.

استاد شهید به كاستی‌ها و اشكال‌های زیاد این مسأله كه گاهی با بیان مورد و مصداق - نسبت به مسائل و افراد نیز همراه است - پرداخته ‌است (جبرئیلی، ۱۳۷۴: ش۱۲).

ضرورت این مساله سبب شده است كه در جهان اهل سنت - خصوصاً در قرن اخیر - بیش‌تر به این بحث پرداخته، و آثار قابل توجهی نیز منتشر و عرضه شود .

اما به هر حال این كار در تفكر شیعی جدید و نوپاست .

● دوره‌های تاریخی علم كلام‏

دوره‌های تاریخی كلام شیعی را به جهات مختلفی می‏توان تصویر كرد، در این‌جا به اجمال دو جهت آن مطرح می‏شود.

الف: از جهت تحول ساختاری‏

كه چند مرحله را می‏توان برای آن تصویر كرد :

۱. مرحله تكوین: عصر پیامبر اكرم…‏؛

۲. مرحله گسترش: عصر خلفای پیامبر اكرم‏… تا اوایل قرن دوم هجری؛

۳. مرحله تدوین موضوعی: قرن دوم و سوم هجری.

اولین فردی كه در كلام شیعی به این كار اقدام كرد علی بن اسماعیل بن میثم تمار (۱۷۹ق) بود. او كتاب الامامهٔ و الاستحقاق را نوشت (ابن ندیم، الفهرست: ص۲۱۷) بعد از او نیز كسان دیگری رساله‏هایی در موضوعات كلامی خصوصاً درباره توحید و عدل نوشتند (سبحانی، ۱۴۲۴ ق : ج۱، ص ۱۸۰-۱۸۲) هر چند فقط موارد بسیار محدودی از این آثار در دسترس است اما به احتمال زیاد این آثار رساله‏های خیلی كوتاه و مختصر بوده‏اند، چنانكه رساله امام رضا† و عبدالعظیم حسنی چنین بوده ‏است ( سبحانی، ۱۴۱۳: ص ۱۵-۱۹). این مرحله در قرن سوم گسترش یافت و در قرن چهارم به اوج خود رسید.

۴. مرحله تبیین و تنظیم موضوعی؛ قرن سوم و چهارم

در این مرحله متكلمان امامی با توجه به ظهور و بروز تفكرهای رقیب مانند معتزله، اهل حدیث و... و همچنین غیبت امام‏، مسائل كلامی را براساس مكتب اهل بیت‏ ‰ تبیین كردند و آن‌ها را در موضوع‏های خاصی تنظیم و شبه‌های وارده را نیز پاسخ گفتند. در همین جهت ابوسهل اسماعیل نوبختی (۳۱۱ ق ) كتابی تحت عنوان التنبیه در امامت نوشت، ابن قبه الانصاف را در همین موضوع تالیف كرد. شیخ صدوق (۳۸۱ ق ) التوحید در صفات و نفی تشبیه، و كمال الدین و تمام النعمه را در موضوع غیبت تدوین كرد و ... .

۵. مرحله ساختارمندی؛ قرن پنجم و ششم‏

شیخ مفید (۴۱۳ ق ) - چنانكه بحث مفصل آن خواهد آمد - كلام امامی را ساختارمند كرد، سید مرتضی (۴۳۶ ق ) و شیخ طوسی (۴۶۰) و دیگران آنرا به كمال رساندند.

۶. مرحله تحول و تكامل؛ قرن هفتم‏

خواجه نصیرالدین طوسی با چینش و تنظیمی جامع و روشی نو و ابتكاری كلام را به اوج تحول و تكامل رساند (ربانی گلپایگانی، ۱۳۸۲: ص۸).

۷. مرحله شرح و تلخیص؛ قرن هشتم تا چهاردهم‏

بیشتر آثار كلامی، شرح و یا تلخیص آثار گذشته و خصوصاً اثر ماندگار خواجه نصیرالدین یعنی تجرید الاعتقاد بود كه شوارق الالهام محقق عبدالرزاق لاهیجی (۱۰۷۲ ق ) از نمونه‏های عالی آن است .

۸. مرحله اصلاح‏گری و پویایی؛ نیمه دوم قرن چهاردهم و...

این مرحله بعد از دوره طولانی فترت كه بر اثر عوامل سیاسی، اجتماعی، فكری پیش آمد و در قرن سیزده و چهارده قمری توسط سید جمال الدین آغاز و بدست شیخ محمد عبده، علامه طباطبایی، شهید مطهری، شهید صدر و دیگران به سیر تكامل خود ادامه داده و اكنون با قوت تمام ادامه می‏یابد.

منابع و مآخذ‏

۱.ابن ادریس الحلی، السرائر، قم، موسسهٔ النشر الاسلامی، الثالثه، ۱۴۱۴ ق.

۲.ابن جوزی ابوالفرج، تلبیس ابلیس، علیرضا ذكاوتی قراگزلو، تهران، مركز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۸ش.

۳. ابن خلدون عبدالرحمان،‏ مقدمه، محمد پروین گنابادی، ۱۳۷۵ش.

۴.ابن طاووس رضی الدین ابی القاسم علی بن موسی بن جعفر بن محمد ، كشف المحجهٔ لثمرهٔ المهجهٔ، تحقیق محمد الحسون، قم، مكتب الاعلام الاسلامی، ۱۳۷۵ش.

۵.ابوریان محمدعلی، تاریخ الفكر الفلسفی فی الاسلام، بیروت، دارالنهضهٔ العربیه، بی‏تا.

۶.ابوزید نصرحامد، النّص، السلطه، الحقیقه، بیروت، المركزالثقافی العربی، دارالبیضاء، ۲۰۰۰م.

۷.استادان گروه فلسفه دانشكده ادبیات و علوم انسانی، فلسفه در ایران، مجموعه مقالات فلسفی، تهران، حكمت، ۱۳۶۹ش.

۸.استرین ولفسن هری، فلسفهٔ علم كلام، احمد آرام، الهدی، ۱۳۶۸ش.

۹.الامین السیدحسن ، الطباطبایی السید عبدالعزیز ، الجعفری محمدرضا ، حیاهٔ الشیخ المفید، سلسلهٔ مولفات الشیخ المفید، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ ق .

۱۰.الامینی السیدمحسن، اعیان‌الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.

۱۱.صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین ، التوحید، قم، موسسهٔ النشر الاسلامی، ۱۴۲۳ق.

۱۲.الجابری علی ، الفكر السلفی عند الشیعهٔ الامامیه، قم، دار احیاء الاحیاء ، ۱۴۰۹ق.

۱۳.جوادی آملی عبدالله، دین‏شناسی، قم، مركز نشر اسراء، اول، ۱۳۸۱ش.

۱۴.جوادی آملی عبدالله، فلسفه الهی از منظر امام رضا، قم، نشر اسراء، ۱۳۸۳ش.

۱۵.الحلی جعفر بن الحسن بن سعید ، المسلك فی اصول الدین، تحقیق رضا استادی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، ۱۳۷۳ش.

۱۶.حنفی حسن، من العقیده الی الثوره، المقدمات النظریه، بیروت، دارالتنویر و المركز الثقافی الدینی للطباعهٔ و النشر، اول، ۱۹۸۸م، ج۱.

۱۷.دائرهٔ المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مركز دائرهٔ المعارف بزرگ اسلامی، اول، ج۸ و۱۰.

۱۸.دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، مجله حوزه ش ۵۴ بهمن و اسفند ۱۳۷۱.

۱۹.ابراهیمی دینانی غلامحسین ، ماجرای فكر فلسفی، تهران، طرح نو، دوم، ۱۳۷۹، ج۲.

۲۰.ربانی گلپایگانی علی ، ایضاح المراد فی شرح كشف المراد، قم، مركز مدیریت حوزه علمیه، ۱۳۸۲.

۲۱.ربانی گلپایگانی علی، فرق و مذاهب كلامی، قم، مركز جهانی علوم اسلامی، اول، ۱۳۷۷.

۲۲.رحمتی محمدكاظم، نكاتی درباره اهمیت آثار شیخ صدوق، علوم حدیث، ش۳۰، دانشكده علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۳.

۲۳.رسائل الشریف المرتضی، (۳ جلد)، بیروت، موسسهٔ النور للمطبوعات، بی‏تا.

۲۴.رصّافی محمد، مقالات اسلامی ، قم، موسسه اطلاع‏رسانی اسلامی مرجع، اول، ۱۳۸۲، ج۲.

۲۵.السبحانی جعفر، رسائل و مقالات، قم، موسسهٔ الامام الصادق، ۱۴۱۹ق، ج۱.

۲۶.ــــــــــــــ، مع الشیعهٔ الامامیه فی عقائدهم، قم، معاونیهٔ شؤن التعلیم و البحوث الاسلامیه، ۱۴۱۳ق.

۲۷.ــــــــــــــ، معجم طبقات المتكلمین، قم، موسسهٔ الامام الصادق، ۱۳۸۲ش.

۲۸ــــــــــــــ، موسوعهٔ طبقات الفقهاء، قم، موسسهٔ الامام الصادق†.

۲۹.ــــــــــــــــ، مدخل مسائل جدید در علم كلام، قم، مؤسسهٔ امام صادق†، ۱۳۸۲.

۳۰.سروش عبدالكریم، قبض و بسط تئوریك شریعت، تهران، موسسه فرهنگی صراط، ۱۳۷۵.

۳۱.شبلی نعمانی، تاریخ علم كلام، سید محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران، رنگین، ۱۳۲۸، ج۱.

۳۲.شرف‌الدین عبدالحسین، النص و الاجتهاد، قم، موسسه الامام الحسین‏†، اول، ۱۴۱۵ق.

۳۳.شهیدی سید جعفر، از دیروز تا امروز (مجموعه مقاله‏ها و سفرنامه‏ها)، تهران، نشر قطره، ۱۳۷۲.

۳۴.الشیبی كامل مصطفی، الفكر الشیعی و النزعات الصوفیه، بغداد، مكتبهٔ النهضه، ۱۳۸۶ق.

۳۵.صدر محمدباقر ، المعالم الجدیدهٔ للاصول، طهران، مكتبهٔ النجاح، دوم، ۱۳۹۵ق .

۳۶.صدرایی خویی علی و مرعشی نجفی سید محمود، كتابشناسی تجریدالاعتقاد، قم، كتابخانهٔ آیت‌الله مرعشی، اول، ۱۳۸۳.

۳۷.صدوق، من لایحضره الفقیه، قم، جماعهٔ المدرسین فی الحوزهٔ العلمیه، الثانیه، بی‏تا.

۳۸.صفری فروشانی نعمت اللَّه، غالیان، كاوشی در جریان‏ها و برآیندها، مشهد، آستان قدس رضوی، اول، ۱۳۷۸.

۳۹.ضیایی علی‌اكبر، العبیدلی، تهران، مركز نشر میراث مكتوب، اول، ۱۳۸۱.

۴۰.طباطبایی سیدمحمدحسین، امام علی و فلسفه الهی، سید ابراهیم سید علوی، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱.

۴۱.طریحی فخرالدین، مجمع‌البحرین، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۲.

۴۲.عزیزی حسین، مبانی و تاریخ تحول اجتهاد، قم، مؤسسهٔ بوستان كتاب، اول، ۱۳۸۴.

۴۳.علیدوست ابوالقاسم، مناهج عمده تحقیق در معارف دینی، قبسات، ش۳۴، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۳.

۴۴.الفاخوری حنا ، خلیل الجر، تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، عبدالمحمد آیتی، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، سوم، ۱۳۶۷.

۴۵. كریمی مصطفی، قرآن و قلمروشناسی دین، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۲.

۴۶.كلینی محمد بن یعقوب، اصول كافی، تهران، دارالكتب الاسلامیهٔ، چهارم، ۱۳۶۵.

۴۷.م. شریف م، تاریخ فلسفه در اسلام، نصراللَّه پورجوادی، مركز نشر دانشگاهی تهران، ۱۳۶۲.

۴۸.محقق مهدی، شیعه در حدیث دیگران، تهران، دفتر دائرهٔ المعارف تشیع، ۱۳۶۲.

۴۹.مدرس رضوی محمدتقی ، احوال و آثار نصیرالدین، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۴.

۵۰.مدرسی طباطبایی سیدحسین، مقدمه‏ای بر فقه شیعه (كلیات و كتابشناسی)، محمد آصف فكرت، مشهد، بنیاد پژوهش‏های اسلامی، ۱۳۶۸.

۵۱.مطهری مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، پنجم، ۱۳۷۶، ج۶و۲۱.

۵۲.ـــــــــــــــ، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، ششم، ۱۳۷۵ ، ج۱.

۵۳.ــــــــــــــ،یادداشت‌های استاد، تهران، صدرا، اول، ۱۳۸۳، ج۹.

۵۴.مفید، النكت فی مقدمات الاصول، سلسله مولفات المفید، ، بیروت، دارالمفید، ج۱۰، ۱۴۱۴ق.

۵۵.ــــ، اوائل المقالات، سلسله مولفات المفید، بیروت، دارالمفید، الثانیه، ۱۴۱۴،ج ۷.

۵۶.ـــــ، تصحیح اعتقادات الامامیه، سلسلهٔ مولفات الشیخ المفید، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴، ج۵.

۵۷.موسوی بجنوردی كاظم ، اسلام، پژوهشی تاریخی و فرهنگی (مجموعه مقالات)، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اول، ۱۳۸۳.

۵۸.مهریزی مهدی و ربانی هادی ، یادنامه مجلسی (مجموعه مقالات، گفت‌وگوها و سخنرانی‏ها)، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اول، ۱۳۷۹.

۵۹.موسوی خوانساری محمدباقر، روضات الجنات، قم، مكتبهٔ اسماعیلیان، ۱۳۹۰ق.

۶۰.نصر سیدحسین، جاودان خرد، مجموعه مقالات، به اهتمام دكتر سیدحسن حسینی، تهران، انتشارات سروش، اول، ۱۳۸۲.

۶۱.ــــــــــــــــ، معارف اسلامی در جهان معاصر، تهران، شركت سهامی كتاب‏های جیبی، ۱۳۷۱.

۶۲.یزدی مطلق محمود، اندیشه‏های كلامی شیخ طوسی (سه جلد)، به كوشش پژوهشگران گروه فلسفه و كلام اسلامی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، اول.

۶۳.یوسفیان حسن و شریفی احمدحسین، عقل و وحی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، اول، ۱۳۸

منبع:فصلنامه قبسات ، شماره ۳۸

---