گذر از سوگواره نویسی

نگاهی به جریان تولید آثار نمایشی سفارشی و مناسبتی

با وجود این‌که اعتقاد راسخی میان اکثریت هنرمندان نسبت به تقسیم‌بندی تئاتر به تئاتر دینی و غیردینی در بدنه تئاتر کشور وجود ندارد، اما بناچار باید اعتراف کنیم که برای تفهیم این مساله نیازمند مطالعه، تحقیق، پژوهش و بررسی‌های کارشناسانه هستیم. رویکردهای موضوعی به مفهوم تئاتر به معنای ناب کلمه آسیب و لطمه‌ای ایجاد نمی‌کند. برای مثال می‌توان گفت آیین‌های عاشورایی موضوعی برای تئاتر است و چنین رویکردهای موضوعی در راستای انتقال و اشاعه ارزش‌های ملی و مذهبی جامعه با استفاده از تمامی هنرها مانند تئاتر برای هنر کشور، عادی تلقی می‌شود.

● محرومیت از تئاتر دینی جریان‌ساز

وقتی در جامعه‌ای اسلامی ‌و پایبند به ارزش‌های مقدس دینی و مذهبی زندگی می‌کنیم، واضح است که تمام کارها و در این میان تولیدات هنری ما در چارچوب دین تعریف و تولید می‌شوند. پس ما نمی‌توانیم هنری غیردینی داشته باشیم.

پس یک سوال در اینجا مطرح می‌شود و آن این‌که چرا با وجود این اصل انکار ناشدنی، نمایش‌های موضوعی که با مفاهیم دینی و مذهبی تولید می‌شوند نمی‌توانند به صورت یک جریان حرفه‌ای و پیوسته در کنار سایر تولیدات تئاتری به حیات خود ادامه دهند؟ در پاسخ به این سوال باید نقبی کوتاه به پرورش فرهنگی جامعه‌مان بزنیم که در آن این‌گونه به مخاطب آموزش داده شده است که مفاهیم دینی و مذهبی متاثر از سوگواری‌های ما هستند و در این میان اگر هنرمندی بخواهد مضامینی جدید و بکر را بر مفاهیم مذهبی که در ذهن مخاطب ریشه‌ای بس عمیق و ژرف دارد تجربه کند، پذیرش آن برای مخاطبی که عادت دارد حتی با تماشای نمایش‌های مذهبی سوگواری و ماتم سرایی نماید تا به ارضایی روحی، معنوی و عاطفی برسد، بسیار سخت و مشکل می‌نمایاند. باید بپذیریم که تاکنون نتوانسته‌ایم توفیقی شایسته در شکستن این مرزها به دست آوریم و نمایش‌هایی موضوعی و مناسبتی را تولید کنیم که دارای جنبه‌های تحلیلی و تفکرزایی باشد.

● تلقی ناقص از نمایش‌های مذهبی

سیدحسین فدایی حسین، نمایشنامه‌نویس و پژوهشگر تئاتردینی در این باره معتقد است: نمایش در مفهوم کلی مقوله‌ای مجزا به شمار می‌آید و مذهب مقوله‌ای دیگر است. نمایش نوعی زبان و بیان هنری است برای ارائه افکار، اعتقادات یا هر نوع پیام یا هدفی که هنرمند یک اثر نمایشی مدنظر دارد؛ اما مذهب نوعی اعتقاد و باور است و راه و روشی است برای تعالی انسان و جامعه انسانی. البته دو مقوله مذهب و نمایش، می‌توانند بر یکدیگر تأثیر بگذارند که گذاشته‌اند و می‌توانند از یکدیگر وام بگیرند که گرفته‌اند. یک ایده یا فکر، مبتنی بر اعتقاد مذهبی در قالب نمایش به شیواترین نحو و تأثیرگذارترین روش ارائه می‌شود و یک اثر نمایشی می‌تواند از یک ایده یا اعتقاد مذهبی حاصل شده باشد. در نمایش مذهبی، این دو مذهب و نمایش لازم و ملزوم یکدیگرند. وی می گوید: نمایش، زبانی است برای ارائه یک ایده مذهبی و مذهب خود آن ایده و اعتقاد است. عواملی که باعث می‌شوند یک نمایشنامه‌نویس دست به خلق یک نمایشنامه بزند یا به دغدغه‌‌های شخصی نویسنده بازمی‌گردد یا کاری است که به او سفارش داده شده است! هر چند باید گفت که اگر همین سفارش‌ها هم به دغدغه شخصی تبدیل نشود، نمایشنامه‌نویس قادر به نوشتن نخواهد بود.

نویسنده نمایشنامه «سراب» در پاسخ به این پرسش که چرا نمایش‌های دینی و مذهبی تنها به شکل مناسبتی می‌توانند در تئاتر حضور داشته باشند، می‌گوید: اگر منظور از این سوال اجرای مناسبتی نمایش‌های مذهبی باشد، این مشکل به تعریف یا برداشت ناقص ما از چنین نمایش‌هایی بازمی‌گردد. در حال حاضر نمایش مذهبی در نگاه عام به گونه‌ای از نمایش اطلاق می‌شود که به واقعه‌‌ای از تاریخ اسلام یا شخصیت و اسطوره‌ای مذهبی می‌پردازد. طبیعی است با چنین نگاهی به نمایش مذهبی، آثار تولید شده می‌باید در مناسبت خاص خود که به سالروز آن واقعه یا سالگرد میلاد یا شهادت آن شخصیت و تولد و مرگ‌ آن اسطوره باز‌می‌گردد به اجرا درآید. حال آن‌که تعریف فوق تنها بخشی از تعریف نمایش مذهبی را دربرمی‌گیرد؛ اما چنانچه به مذهب نه فقط از دریچه اسطوره و تاریخ، بلکه به عنوان فرهنگی غنی، سنتی، دیرپا و در یک کلام، راه و روشی برای تعالی فردی و اجتماعی انسان نگریسته شود، هر اثری با این مضمون، اثری مذهبی است که در هر زمان و موقعیتی، قابل طرح و ارائه خواهد بود.

● جسارت تئاتر دینی و جذب مخاطب جوان

موضوعات مذهبی نباید در حصار مناسبت‌ها گرفتار باشند و با خود بگوییم تنها در محرم باید از فرهنگ عاشورا سخن بگوییم یا در آستانه شهادت حضرت فاطمه(س) باید از بزرگی‌ها و عظمت‌های این بانوی بزرگ حرف بزنیم. نگاه مناسبتی و مقطعی داشتن سبب می‌شود هنرمند دسترس‌ترین مفاهیم و سطحی‌ترین مباحث را دستمایه اثر تولیدی خود قرار دهد و سعی کند تنها به وظیفه مناسبتی خود عمل کند. به گفته وی ، اگر به این روند ادامه دهیم، آن زمان منابعی که به سبب همین ساده‌نگری‌ها و سطحی اندیشیدن‌های ما به آیندگان می‌رسد گویای این مطلب خواهد بود که ما نسبت به فرهنگ ناب و اصیل مذهبی و ملی‌مان که ریشه در باورهای اعتقادی‌مان دارد بی‌تفاوت بوده‌ایم و از کنارش ساده گذشته‌ایم.

موضوعات مذهبی نباید در حصار مناسبت‌ها گرفتار باشند و با خود بگوییم تنها در محرم باید از فرهنگ عاشورا سخن بگوییم یا در آستانه شهادت حضرت فاطمه(س) باید از بزرگی‌ها و عظمت‌های این بانوی بزرگ حرف بزنیمحسین مسافرآستانه، کارگردان و رئیس انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس در این باره تاکید می‌کند: شکی نیست که جریان مذهبی، شالوده و سرشاخه هر‌گونه حرکت و جریان وابسته به مذهب است و از آنجا که تئاتر دینی هم یکی از این جریان‌های وابسته است، طبیعی است متأثر از شالوده و سرشاخه خود یعنی جریان مذهبی جامعه باشد. اما در این خصوص که چگونه این دو جریان می‌توانند به تکمیل یکدیگر بپردازند، به گمانم باید بحث پژوهشی و تخصصی صورت بگیرد. به عنوان مثال برای این‌که به چیزی بالاتر از افکار عمومی‌ دست پیدا کنیم، باید به فلسفه دین اسلام و نهضت‌های متاثر از آن مانند عاشورا نزدیک شویم و این مساله فقط به عزاداری در ماه محرم ختم نمی‌شود. ما می‌توانیم زندگی اجتماعی روز را با نگاه مذهبی با انگاره‌های عاشورایی تعریف کنیم. نباید از کارهای مدرن مذهبی و دینی بترسیم. کارهای مدرن جذابیت آثار دینی را بیشتر می‌کند و نسل جوان را بیشتر به سمت تئاتر مذهبی جذب می‌کند.

کارگردان نمایش «تمام صبح‌های زمین» با تاکید بر این نکته که کیفیت آثار مناسبتی فقط با برگزاری جشنواره یا همایش‌ها بالا نمی‌رود، می‌گوید: اگر خواهان ارتقای کیفیت این آثار هستیم، نیاز به فرایندی دائم در طول سال داریم. باید آموزش، تحقیق و پژوهش‌هایمان را بیشتر کنیم تا دستاورد این‌گونه همایش‌ها به سمت هرچه بهتر شدن متون مذهبی گرایش پیدا کند. به طور حتم همایش آیین‌های عاشورایی، تئاتر رضوی و به طور کل جشنواره‌های موضوعی می‌تواند در راستای موضوع مورد نظر جریانی فرهنگی هنری را به وجود بیاورد، اما کیفیت این جریان مربوط به اتفاقات دیگری است که باید انجام شود.

● نگاه غیرابزاری به تئاتر ارزشی و مذهبی

منوچهر اکبرلو، نمایشنامه‌نویس و منتقد تئاتر در خصوص مهم‌ترین آسیب‌ها و موانع موجود در تئاتر دینی به نکات ساده اما قابل ارزشی اشاره می‌کند و می‌گوید: در حوزه تئاتر مذهبی و دینی در کشور ما هنوز اثر قابل ‌توجهی که بتواند مصداق کامل تئاتر و مذهب باشد، خلق نشده است. در واقع آثار تولید شده در این خصوص یا بشدت مذهبی مضمون‌گرا بوده و از تکنیک و اصول نمایشی تهی هستند یا بسیار تکنیک ‌زده و قاعده‌مندند. به طوری که تنها ته ‌مایه‌‌‌ای از مذهب در آن دیده می‌شود. حال آن‌که اثری را می‌توان تئاتر مذهبی نامید که از هر دو وجه مضمون مذهبی و تکنیک نمایشی به تناسب سود برده باشد. وی می افزاید : بنابراین شاید در حال حاضر صحبت از ارزیابی نمایش‌های دینی یا نقد چنین آثاری جای طرح چندانی نداشته باشد. آنچه تاکنون تحت عنوان نمایش، یا تئاتر مذهبی ارائه شده، عموما فعالیت‌های خودجوش و مردمی ‌بوده است که از سوی گروه‌های صرفا مذهبی انجام شده که البته در حد و اندازه خود مورد استقبال عموم مردم نیز قرار گرفته‌ است؛ اما کمتر گروه حرفه‌‌ای و نمایشی، توان و انرژی خود را در خدمت اثر مذهبی به کار گرفته است. به بیانی دیگر تاکنون بیشتر این گروه‌های مذهبی بوده‌‌اند که از نمایش البته به عنوان ابزاری برای بیان اعتقادات خود سود برده‌اند و از آنجا که نگاهشان به نمایش، تنها جنبه ابزاری داشته است، آثار اجرا شده، عمق و تأثیر هنری و نمایشی چندانی نداشته‌‌اند.

امین خرمی