معماری ایران در عهد ساسانی

۲۲ مرداد یادآور سالروز درگذشت دکتر علی سامی نخستین کاوشگر ایرانی تخت جمشید است که به سال ۱۳۶۸ روی داد نخستین کاوش های این محوطه از سال ۱۳۰۹ به وسیله ی کاوشگران خارجی آغاز شد و تا سال ۱۳۱۴ ادامه یافت

۲۲ مرداد یادآور سالروز درگذشت دکتر علی سامی نخستین کاوشگر ایرانی تخت جمشید است که به سال ۱۳۶۸ روی داد. نخستین کاوش‌های این محوطه از سال ۱۳۰۹ به وسیله‌ی کاوشگران خارجی آغاز شد و تا سال ۱۳۱۴ ادامه یافت. بعد از جنگ جهانی دوم دکتر علی سامی این کاوش‌ها را پی گرفت که تا سال ۱۳۳۸ به طول انجامید. از وی چندین کتاب از جمله پایتخت‌های هخامنشیان / تمدن هخامنشی و تمدن ساسانی به جای مانده که امروزه یکی از مراجع دانشجویان باستان‌شناسی در مقاطع مختلف است.

در ادامه بخش‌هایی از کتاب تمدن ساسانی مربوط به شهر مداین نوشته دکتر سامی را می‌خوانید.

ساسانیان سازنده شهرهای بسیاری بوده که ویرانه‌های چندی از آن‌ها که به جا مانده، نمودار شکوه و بزرگی و بلندنظری آن‌ها می‌باشد. در کتاب شهرستان‌های ایران که به زبان پهلوی مانده، نام صدها شهر که شاهنشاهان ساخته‌اند و تا چندی پس از آن‌ها نیز آبادان بوده است، یاد شده. در این گفتار به ذکر یکی از معظم‌ترین و پرشکوه‌ترین آن می‌پردازد.

به طور مقدمه باید گفته شود، که معماری عهد ساسانی با احداث طاق‌های آجری به جای پوشش‌های چوبی که سرانجام در اثر پوسیدگی یا موریانه یا آتش‌سوزی ویران می‌گردید و همچنین نیاز کاخ‌ها را به ستون‌های زیاد که تالار گسترده‌ای را به شکل جنگلی از ستون سنگی یا چوبی درمی‌آورد و هنگام پذیرایی ناگزیر عده‌ای در پشت ستون‌ها دیده نمی‌شدند و از لحاظ فرش هم تولید اشکال می‌نمود، حل کرده بودند و با به کار بردن طاق‌های هلالی مرتفع دهنه‌دار، که فشار آن فقط بر روی حرزهای دو سو بوده، از به کاربردن ستون و پوشش چوبی بی‌نیاز گردیدند. فایده و اثر محسوس این معماری همین بس، که تالار مدائن با ۹۱ متر درازا و ۲۶ متر پهنا، وسعتی در حدود نیمی از وسعت کاخ صدستون خشایارشا در تخت جمشید، بدون وجود ستون‌هائی مسقف و با ارتفاعی بیش از دو برابر بلندی کاخ آپادانای تخت جمشید سرپا بوده است و اگر هر آینه خلیفه دوم عباسی «منصور دوانیقی» دست به ویرانی آن برای بردن مصالحش دراز نکرده بود، چه بسا که به این صورت امروزی درنمی‌آمد و با خلل کمتری به جا مانده بود.

در بسیاری از بناهای ساسانی مصالح کم‌ارزش و پست مانند سنگ‌های شالوده یا آجر به کار رفته، ولی در ازا گچ‌کاری و گچ‌بری قابل توجه و شایان ارزشی بر روی آن‌ها انجام می‌دادند. همین گچ‌بری‌ها یکی از ویژگی‌ها و مزایای معماری ادوار اسلامی گردید.

طاق‌های نیم‌دایره‌ای با آجر و پایه‌های سنگی و ستون‌هائی که از گچ و سنگ ساخته شده و اغلب متصل به دیوار بوده، از مزایای معماری و ساختمان‌های عصر ساسانی است. ویرانه‌های مدائن و دو کاخ عظیم فیروزآباد و سروستان و بناهای بیشاپور کازرون و ویرانه‌های استخر همانندی از آن معماری‌هاست.

کاخ‌ها اکثر با سنگ و گچ‌های محکم ساخته شده ولی آن را با گچ‌بری‌های عالی یا موزائیک جلوه و زینت می‌داده‌اند. طاق‌های هلالی آجری روی تالار چهار گوش زده می‌شد، در حالی که در همان اوقات طاق‌های رومی روی تالارهای مدور یا هشت‌گوش زده می‌شد. پاره‌ای از بناهای حوزه روم غربی، از طرح و نقشه ساختمان‌های ایران عهد ساسانی تقلید گردیده است. کاخ‌های کهنه بلغارستان در آبوباپلیکا شبیه طرح‌های کاخ ساسانی فیروزآباد سروستان می‌باشد. همچنین حجاری معروف بلغارستان در منطقه مادابا کاملاً شبیه حجاری‌های ساسانی است. معماران و طراحان رومی از معماری ایران به خوبی آگاه و از آن الهام گرفته‌اند. در خارج از مرز خاوری هم بی‌تأثیر نبوده و پایه‌های هنری ایرانی – بودایی بر آن استوار بوده است و تأثیر هنر و معماری ایران عهد ساسانی در خاور و باختر را می‌توان در این جمله پروفسور پوپ خلاصه کرد: «هنر این دوره پهلوانی و دارای چنان قدرتی بوده که از چین تا اروپای رومی را تحت تأثیر قرار داد.»

دانشمند و مورخ شهیر ویل‌ دورانت هم در کتاب «اوج اعتلای بیزانس» درباره هنر و معماری ساسانی می‌نویسد:

«هنر ساسانی با اشاعه شکل‌ها و دواعی هنری خود در هندوستان، ترکستان، چین در شرق و سوریه، آسیای صغیر، قسطنطنیه، بالکان، مصر و اسپانیا در مغرب، دین خود را ادا کرد. شاید نفوذ آن به هنر یونانی یاری کرد، تا از ابرام در نمایش تصویرهای کلاسیک دست بردارد و به روش تزئینی بیزانسی گراید، و به هنر مسیحیت لاتین معاضدت نمود تا از سقف‌های چوبی به طارم‌ها و گنبدهای آجری یا سنگی و دیوارهای دعامه‌ای عطف توجه کند. هنر ساختن دروازه‌ها و گنبدهای بزرگ که خاص معماری ساسانی بوده، به مسجدهای اسلامی و قصرها و و معابد منتقل شد. هیچ چیز در تاریخ گم نمی‌شود،‌ دیر یا زود بر فکر خلاق فرصت و تحول می‌یابد و رنگ و شراره خود را به زندگی می‌افزاید.»

پروفسور ج.ه.ایلیف مدیر موزه شهر لیورپول انگلستان ضمن مقاله محققانه تحت عنوان «ایران و دنیای قدیم» در کتاب «میراث ایران» راجع به معماری ساسانی می‌نویسد: «ساسانیان در زمینه معماری ایران موقعیت مرکزی مهمی دارند، زیرا از شکل‌های یونانی اعراض کرده به طرح‌های ساختمانی هخامنشی بازگشتند. با این تفاوت که سبک هخامنشی ستون‌های «تنه درختی» و نیز بزرگ حمال و سقف سبک بلند تخت جمشید، جای خود را به سقف‌های گرد ضربی که معمول به کاربردن آجر پخته در معماری بود، داد. دالان سقف قبلی از در ورودی در معماری هخامنشی که امروز هم در خانه‌های ایرانی بصورت دهلیز یا ایوان ستون‌داری دیده می‌شود در کاخ‌های ساسانی به صورت ایوان شاه‌نشین جلوباز کاخ‌های طاق کسری و فیروزآباد درآمده و گنبدی بر پایه‌های سه گوشه آجری روی آن را پوشانده است. آشنایی کاملی که با شاه‌نشین جلوباز و سقف‌دار کاخ کسری داریم، سبک این ساختمان را در نظرمان به منزله طرح‌های عمده ساختمانی دوره ساسانیان جلوه می‌دهد. ولی این سبک اهمیت بیشتری دارد، زیرا همین طرح پس از آنکه دو طاق پوشیده در دوسویش اضافه شد، ساده‌ترین نمونه خانه روستایی است.»

نویسنده : دکتر علی سامی