بندگی کن

نخستین وظیفه انسان مسلمان در برابر پروردگار خویش, نماز است

نماز دستور بزرگ تربیتی اسلام و عامل مهمی برای جلوگیری از فحشا و رذایل اخلاقی و تجاوز به حقوق دیگران است. (۱) نماز ستون خیمه دین است و آیه‌های فراوانی از قرآن کریم به این امر مهم اختصاص یافته است (۲) که حکایت از اهمیت این فریضه الهی دارد.حضرت زهرا(س) درباره علت وجوب نماز و اهتمام اسلام به این واجب در خطبه فدکیه فرموده است: «و الصلاةَ تنزیها لکم عَن الکِبر.»(۳): «خداوند نماز را برای دوری از تکبر و خودبینی بر انسان‏ها واجب ساخت» زیرا ریشه اغلب صفات زشت و ناهنجاری‌های جامعه، تکبر است. هنگامی که انسان به نماز می‌ایستد و پیشانی خود را بر زمین می‌گذارد، خویش را در مقابل خداوند کوچک شمرده، در برابر حضرت حق سر تسلیم فرود می‌آورد و خواسته او را بر خواهش‌های نفسانی خود مقدم می‌دارد. (۴)

نماز، درهم‌شکننده تکبر

حضرت زهرا(س) درباره نماز می‌فرمایند: حکمت این‌که خدای متعال نماز را بر مردم مقرر فرموده و در قرآن آن را مورد تأکید قرار داده است این است که مردم را از تکبر نجات دهد. سوال این است که به‌رغم وجود صفات مذموم فراوان، چرا به صفت کبر این قدر اهمیت داده شده که خدای متعال نماز را برای پاکی از کبر واجب فرموده است و لااقل برجسته‌‌ترین ویژگی نماز این است؟نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که اصولاً راه تقرب به خدا، بلکه تنها راه رسیدن به سعادت ابدی، بندگی خداست، و چیزی که با این هدف تضاد دارد احساس بزرگی کردن است. بندگی یعنی من هیچ چیز از خودم ندارم: «عَبْدًا مَّمْلُوکًا لاَّ یَقْدِرُ عَلَی شَیْء»(۵) اما متکبر می‌گوید: من خیلی بزرگم و در مقابل هیچ کسی سر خم نمی‌کنم!وقتی این صفت در نفس ملکه شد، شخص حتی در مقابل خدا هم حاضر نیست سر خم کند. در حالی‌که تنها راه سعادت انسان نهایت خضوع در مقابل خداست. بزرگان قبیله‌ای از قبایل عرب به پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)‌ بیان کردند که ما حاضریم اسلام بیاوریم و جان و مالمان را در اختیار شما قرار دهیم به شرط این‌که سجده نماز را از ما بردارید. در شأن ما نیست که روی خاک بیفتیم. پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمودند: «لَا خَیْرَ فِی دِینٍ لَیْسَ فِیه رُکُوعٌ وَ سُجُود»(۶): در دینی که رکوع و سجود ندارد خیری نیست؛ اگر می‌خواهید اسلام را قبول کنید باید سجده‌اش را هم قبول کنید. برخی حاضرند از جان و مالشان بگذرند، اما در مقابل خدا سجده نکنند! در نهاد این افراد روح خودبزرگ‌بینی ریشه‌دار است!

تکبر؛ عامل رانده شدن إبلیس

این همان مرضی است که إبلیس هم دچارش بود و او را بعد از شش ‌هزار سال عبادت، محکوم به رانده شدن از درگاه الهی کرد. چنان غرق در عبادت بود که فرقی با ملائکه نمی‌کرد؛ لذا وقتی به ملائکه امر به سجده شد، شامل إبلیس هم شد؛ ولی او قبول نکرد و گفت: «أَنَا خَیْرٌ مِّنْهُ»(۷)اگر بخواهیم به زبان امروزی کلام إبلیس را ترجمه کنیم باید بگوییم: «این امر شما توجیه ندارد! کسی که کوچک‌تر است باید خضوع کند؛ ولی من از آتش خلق شده‌ام و آتش شریف‌تر از خاک است. پس من از آدم شریف‌ترم!» قیاس و استدلال کرد؛ ولی غفلت کرد از این‌که مسأله اطاعت از خدا و خضوع در مقابل عظیمی است که عظیم‌تر از او نمی‌توان فرض کرد.

معنی ایمان

ایمان این است که انسان تصمیم بگیرد که هر چه خدا گفت اطاعت کند. ایمانی مقبول است که با آن انسان این حالت را داشته باشد که هر چه خدا امر کرده واجب‌الاطاعه است و چون و چرا ندارد. اگر کسی بگوید: همه اوامر خدا را قبول دارم به جز یک امر، چنین ایمانی مقبول نیست. در اسلام ایمانی که یک استثناء داشته باشد مقبول نیست. ایمان باید مطلق باشد. اگر کسی یکی از حقایق اسلام را بداند و انکار کند، به منزله انکار همه اسلام است؛ چون اگر کسی به خاطر خدا اسلام را قبول کرده است، باید این یکی را هم قبول کند؛ چون این یکی را هم خدا گفته است. اگر این را قبول نکند معلوم می‌شود بقیه را هم به خاطر خدا قبول نکرده است؛ بلکه چون ضرری نداشته، کار آسانی بوده، با هوای نفس تضادی نداشته یا ... قبول کرده است. چنین شخصی روح ایمان در او وجود ندارد. ایمان ۹۹ درصد با ایمان صفر درصد مساوی است.در روایات ما کبر، حسد و حرص به عنوان ریشه‌های کفر معرفی شده‌اند؛ یعنی اگر این صفات در قلب انسان باشد، کم‌کم این ریشه، جوانه می‌زند، ساقه و شاخ و برگ در می‌آورد و میوه می‌دهد و میوه‌اش می‌شود کفر! از نتایج کبر این است که انسان می‌گوید: «هر چه خدا گفت، لازم نیست انسان قبول کند. انسان عقل دارد. این روحیه از کبر ناشی می‌شود. هیچ بعید نمی‌دانم که اگر روحیه تمام شخصیت‌هایی که ائمة الضلال و ائمة الکفر بوده‌اند بررسی شود، به این نتیجه برسیم که عامل اصلی در انحرافشان همین خودبزرگ‌بینی و کبر بوده است.حال که این صفت این قدر اهمیت دارد، آیا جا ندارد که خدا نماز را برای ریشه‌کن کردن این فساد قرار دهد؟ این ویژگی برجسته‌ای برای نماز است که سایر عبادات این خاصیت را ندارند. در قرآن هم در مورد سجده تعبیرات خاصی داریم؛ می‌فرماید: «وَمِنَ اللَّیْل فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا»(۸) ۱. سجده را در شب انجام دهید؛ برای این‌که در تاریکی، خلوت و سکوت، ذهن انسان کمتر به چیزی مشغول می‌شود.۲. لَیْلًا طَوِیلًا، نه چند دقیقه. شبی دراز را به سجده و تسبیح بگذران. اویس قرنی گاهی می‌گفت: امشب، شب سجده است و اول شب تا آخر شب را به سجده می‌گذراند. در احوالات مرحوم آقای شیخ حسنعلی نخودکی نقل شده که ایشان گاهی ساعت‌های طولانی را در یک سجده یا در یک رکوع می‌گذراند. یکی از خادمان حرم امام رضا علیه‌السلام نقل می‌کند که یک شب برفی هنگام سحر برای اذان صبح به حرم رفتم. دیدم ایشان کنار گنبد حضرت، در حال رکوع است و حدود چهار انگشت برف روی کمرش نشسته است. نزدیک اذان که شد نمازش را تمام کرد و خودش را تکاند و رفت. خدا به چنین بنده‌ای آن کرامات را داد که با دانه‌ای کشمش و خرما بیماری‌های دیگران را علاج می‌کرد. آن کسی که این‌طور تسلیم خداست وقتی می‌بیند خدا دوست دارد شب تا صبح برایش رکوع و سجده کند، می‌گوید: چشم! چون تو دوست داری تا سحر سجده می‌کنم!و خدا در پاسخ می‌گوید: حال که تو بنده شدی، من اختیار شفای بیماران را به دست تو می‌دهم. چه معامله‌ای است! آیا نمی‌ارزد؟ وَمِنَ اللَّیْل فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا؛ بنده شو! شب تا صبح سجده کن! چراکه سجده، بالاترین نماد کوچکی در پیشگاه الهی است. حال می‌فهمیم که حضرت زهرا(س) چه کلام حکیمانه‌ای فرموده‌اند و چه اسراری در این سخن نهفته است.امیدواریم به برکت انفاس قدسیه حضرت زهرا(س) شمه‌ای از این حقایق نصیب ما هم بشود و ما هم گاهی توفیق عبادت مقبولی پیدا کنیم.

* منابع در دفتر روزنامه موجود است