استهزا و تمسخر

برخی, رو در رو, دیگران را با تمسخر و استهزا تحقیر می کنند تا بدین وسیله, شخصیت آنان را خرد کنند این روش نیز, از روش های شیطانی و رایجی است که در همهٔ جوامع وجود دارد

از جملهٔ عوامل تهدید شخصیت اعضای جامعه، استهزا و تمسخر دیگران است؛ برخی، رو در رو، دیگران را با تمسخر و استهزا تحقیر می‌کنند تا بدین وسیله، شخصیت آنان را خرد کنند. این روش نیز، از روش‌های شیطانی و رایجی است که در همهٔ جوامع وجود دارد.

این گروه از متجاوزان وقتی می‌بینند کسی هم‌سلیقهٔ خودشان نیست یا ممکن است در ارتباط با مال یا مقام یا سایر شئون زندگی مزاحتی برایشان ایجاد کند، برای این که نگذارند او پیشرفت کند و در جامعه، جایی برای خود باز کند، او را به باد استهزا می‌گیرند و با تمسخر و تحقیر، شخصیتش را خرد می‌کنند.

این کار در میان همهٔ اقوام رواج داشته حتی انبیا را نیز به همین روش می‌کوبیدند. هنگامی که پیغمبری در میان یکی از اقوام مبعوث می‌شد، یکی از عکس‌العمل‌های رایج در میان همهٔ اقوام، این بود که او را مسخره کند تا در جامعه موقعیتی پیدا نکند و مردم گوش به سخنان او ندهند.

بدیهی است استهزای انبیا بدترین نوع مسخره است؛ زیرا وجود پیامبران در جامعه، بزرگ‌ترین نعمت خدا و تحقیر شخصیت و مسخره کردن آنان، کفران بزرگ‌ترین نعمت خدا و بزرگ‌ترین خیانت به جامعه خواهد بود؛ اما در درجهٔ پایین‌تر به‌طورکلی، مسخره کردن، دربارهٔ هرکسی که باشد، ارزش منفی دارد. البته هر شخصیت فردی محتر‌م‌تر، مفیدتر و در پیشگاه خدا بالاتر باشد، به همان نسبت، تمسخر او زیان‌بارتر و دارای ارزش منفی بیشتری خواهد بود.

به‌هرحال، هر عضوی از اعضای جامعه، موقعیتی دارد که باید از این موقعیت، در راه تأمین مصالح و منافع اسلامی استفاده شود و تحقیر او سبب می‌شود تا کاری که از وی به سود جامعه برمی‌آید، درست انجام نگیرد و استفاده لازم را از او نبرند. روشن است که این کار به زیان جامعه خواهد بود و علاوه بر این، ممکن است در نفوس افراد هم آثار بدی از خود به‌جا بگذارد و روح انتقا‌م‌گیری و ضربه‌زدن متقابل را در طرف برانگیزد؛ زیرا همهٔ مردم، مانند پیغمبر و امام معصوم نیستند که تا این اندازه بتوانند خویشتن‌دای کنند و این تمسخرها و تحقیرها را نادیده و نشنیده بگیرند. گاهی ممکن است ایشان را به غم و اندوه‌های سخت و ناراحتی‌های روانیِ شدید دچار سازد به طوری که نه تنها از موقعیت اجتماعی، بلکه از زندگیِ فردی‌شان هم ساقط شوند.

● دیدگاه قرآن دربارۀ استهزا

قرآن کریم دربارۀ این موضوع، تأکیدها و توصیه‌های بسیاری دارد که می‌توان‌ آن‌ها را به چند دسته تقسیم کرد:

نخست، آیاتی که به طور کلی دستور می‌دهند که هیچ مرد و زن مؤمنی نباید مؤمن دیگری را مسخره کند؛ مانند:

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هیچ گروهی نباید گروه دیگری را استهزا کند که شاید آنان از خودشان بهتر باشند و هم‌چنین نباید زنانی زنان دیگر را استهزا کنند که شاید آن زمان دیگر از خودشان بهتر باشند.

(یٰا اَیُّهَا الَّذِینَ اٰمَنُوا لاٰیَسْخَرْ قَوْمٌ مِن قَوْمٍ عَسَیٰ اَنْ یَکُونُوا خَیْراً مِنْهُمْ وَ لاٰ نِسٰاءٌ مِنْ نِسٰاءٍ عَسَیٰ اَنْ یَکُنَّ خَیْراً مِنْهُنَّ) (سورهٔ حجرات، آیهٔ ۱۱)

دوم، آیاتی که حوادث عینیِ اتفاق‌افتاده را بیان می‌کنند و زشتی و خطر آن‌ها را یادآور می‌شوند. این حوادث عینی، در بعضی موارد از سوی کفار، در بعضی موارد از سوی منافقان و در مواردی نیز به دست افراد سست ایمان اتفاق افتاده‌اند. مثل آیهٔ:

زندگی دنیا در نظر فار، زیبا و باشکوه جلوه کرده، مؤمنان را استهزا می‌کنند در حالی که مقام پرهیزگاران در روز قیامت بالاتر از ایشان است و خدا هر کس را بخواهد، بی‌حساب روزی می‌دهد.

(زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا الْحَیٰاهُٔ الدُّنْیٰا وَ یَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِینَ اٰمَنُوا وَ الَّذِینَ اتَّقَوا فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَهِٔ وَ اللهُ یَرزُقُ مُنْ یَشٰاءُ بِغَیْرِ حِسٰابٍ) (سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۱۲)

دنیا در چشم کفار، زیبا و باشکوه است و برعکس آن‌ها، مؤمنان توجه بیش از حد به زندگیِ دنیا ندارد، بلکه آن را وسیله‌ای برای رسیدن به آخرت می‌دانند و اهتمامشان به دنیا در حدی است که برای سعادت ابدی‌شان مفید باشد. از این‌رو، در میان مؤمنان کسانی بودند که اموال خود را در راه اسلام صرف کرده و خود تهی دست ماندند و یا به علل دیگری فقیر شدند و کفار، که دشمن اسلام و جامعهٔ اسلامی بودند، اینان را مسخره می‌کردند، خداوند، در آیهٔ بالا پس از ذکر این جریان کفرآمیز، مؤمنان کفر ستیز را، که اسلام را تقویت کرده و بر آن پایداری می‌نمودند، دلداری می‌دهد که در برابر آنان خود را نبازید و بدانید که نزد خدا و در روز قیامت، مقام و مرتبهٔ شما بسیار بالاتر از آنان است.

می‌توان از جملهٔ آخر آیه، وَاللهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشٰاءُ بِغَیْرِ حِسٰابٍ، این نکته را استفاده کرد که علت تمسخر کفار، فقر مؤمنان بوده است. از این رو می‌فرماید خداوند است که روزیِ هر کس را به هر اندازه که بخواهد، می‌دهد.

منافقان نیز با این که تظاهر به اسلام می‌کردند و در جامعهٔ اسلامی و میان مسلمانان زندگی می‌کردند، مؤمنان واقعی را به بهانه‌های گوناگون، به‌ ویژه، به خاطر انفاق‌ها و صدقاتشان مورد تمسخر و استهزا قرار می‌دادند که بعضی از آیات به این حقیقت اشارهدارند؛ مثل آیهٔ :

کسانی که عیب‌جویی می‌کنند از آن مؤمنانی که در صدقات، بیش از حد واجب اتفاق می‌کنند و آن مؤمنانی که ضمن تهیدستی، از صدقه دادن از آن مقدار ناچیز اموالی که در اختیار دارند، مضایقه نمی‌کنند، و آنان را مسخره و تحقیر می‌کنند خداوند آن‌ها را مسخره و تحقیر خواهد کرد و عذاب دردناکی در انتظارشان خواهد بود.

(اَلَّذِینَ یَلْمِزُونَ الُطَّوِّعِینَ مِن الْمُؤْمِنِینَ فِی اْلصَّدَقٰاتِ وَالَّذِینَ لاٰیَجِدوُنَ اِلاّٰ جُهْدَهُمْ فَیَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللهُ مِنهُمْ وَلَهُمْ عَذٰابٌ اَلِیمٌ) (سورهٔ توبه، آیهٔ ۷۹)

چنان که از این آیه استفاده می‌شود، منافقان دو گروه از مؤمنان و خوبان جامعهٔ اسلامی را استهزا می‌کردند: یکی آنان که بیش از حد واجب، حتی به دادن صدقات مستحبی می‌پرداختند تا با اطاعت‌های مستحبی و انقیاد کامل، خشنودیِ خداوند را به دست آورند و دوم آن مؤمنان که صدقاتشان بسیار کم بود و از دادن کمک بیش‌تر ناتوان بودند؛ مانند مؤمنان تهی دست جامعهٔ اسلامی ایران در زمان جنگ با عراق. اینان نیز با اموال محدودی که داشتند، به هزینهٔ جنگ کمک می‌کردند. آری، هم در عصر ما (عصر انقلاب اسلامی) و هم در صدر اسلام کسانی بودند که بسیار مایل بودند کمک کنند؛ اما دستشان خالی بود و در عین حال، کمک‌های ناچیزی که توان آن را داشتند، با کمال میل و رغبت و اخلاص انجام می‌دادند. منافقان نادان چنین افرادی را با چشمک زدن و پوزخند و اشاره و کنایه استهزا می‌کردند که با چه چیزهایی می‌خواهند دولت اسلام را تقویت کنند؛ اما کسانی که این مؤمنان مخلص را مسخره می‌کنند باید بدانند که طرف حسابشان خدا است و خدا آنان را به مسخره می‌گیرد و در مقابل این کارها عذاب دردناکی برایشان فراهم کرده است.

● قرآن و نکوهش تمسخر انبیا

آیاتی هم داریم دربارهٔ استهزا و تمسخر انبیا توسط مخالفان ایشان که می‌توان آن‌ها را به چند دسته تقسیم کرد:

نخست، آیاتی که به طور کلی از این حقیقت تلخ اجتماعی و تاریخی خبر می‌دهند که هیچ پیغمبری در طول تاریخ، در هیچ جامعه‌ای مبعوث نشد مگر آن که مورد استهزای بخری افراد آن جامعه قرار گرفت؛ مانند:

وای بر بندگان که هیچ رسولی از سوی خدا به سویشان نیامد جز آن که او را به تمسخر و استهزا گرفتند.

(یٰا حَسْرَهًٔ عَلیٰ العِبٰادِ مٰا یَأْتِیهِمْ مِنْ رَسُولٍ اِلاّٰ کٰانُوا بِهِ یَسْتَهُْزِؤُنَ) (سورهٔ یس، آیهٔ ۳۰)

وَ مٰا یَأْتِیهِمْ مِنْ رَسُولٍ اِلاّٰ کٰانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ (سورهٔ حجر، آیهٔ ۱۱)

وَ مٰا یَأْتِیهِمْ مِن نَبِیٍّ اِلاّٰ کٰانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ‌ (سورهٔ زخرف، آیهٔ ۷)

آیات بالا با تعابیر گوناگون، ضمن بیان از این حقیقت مسلّم تاریخی که انبیای خدا مورد تمسخر مردم نادان قرار می‌گرفتند، این عمل زشت را نکوهش می‌کنند.

دوم، آیاتی که به بیان بدیِ عاقبت و عذاب کسانی پرداخته‌اند که پیامبران را مسخره می‌کردند؛ مانند:

رسولان پیش از تو نیز مورد استهزا قرار گرفتند؛ ولی (کیفر) کارهای استهزا آمیزشان، خود آنان را احاطه کرد (و عذاب دامنشان را گرفت).

(وَ لَقَدِ اسْتُهْزِیَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَحٰاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا مِنْهُمْ مَا کٰانوُا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ) (سورهٔ انبیاء، آیهٔ ۴۱)

هرگاه به چیزی از آیات، آگاه شوند، آن را به تمسخر گیرند. اینان برایشان عذابی خوار‌کننده است.

(وَ اِذٰا عَلِمَ مِنْ اٰیٰاتِنٰا شَیْئَاً اتَّخَذَهٰا هُزُواً اُوْلِٰئکَ لَهُمْ عَذٰابٌ مُهِینٌ) (سورهٔ جائیه، آیهٔ ۹)

بعضی از این آیات، اشاره دارند به این که استهزاکنندگان حسرت می‌خورند و از کار خود پشیمان می‌شوند؛ آن‌جا که می‌فرماید:

(در آن روز) هر کسی (به خود آید و ) بگوید: وای بر من که جانب امر خدا فرو گذاشتم (در حق خود ظلم کردم) و وعده‌های خدا را مسخره نمودم.

(اَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یٰا حَسْرَتیٰ عَلیٰ مافَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللهِ وَ اِنْ کُنْتُ لَمِنَ السّٰاخِرِینَ) (سورهٔ زمز، آیهٔ ۵۶)

بعضی از آیات نیز به پاداش نیک مسخره شوندگان و دلجویی از ایشان می‌پردازد؛ مانند:

شما (پیامبران و ) کسانی را که به آنان ایمان آوردند به تمسخر گرفتید آن که شما را از وجود غافل نمودم، مرا فراموش کردید و به آنان پوزخند زدید. من امروز آنان را به خاطر آن که در برابر خنده‌ها و تمسخرهای شما صبر پیشه کردند، پاداش نیک دهم و محققاً هم آنان رستگار خواهند بود.

(فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سُخْرِیّاً حَتَّیٰ اَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ اِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِمٰا صَبَرُوا اَنَّهُمْ هُمُ الْفٰائِزُونَ) (سورهٔ مؤمنون، آیهٔ ۱۱۰)

در بعضی از آیات به ریشهٔ روانیِ این تمسخرها و سبک‌سری‌ها این‌گونه اشاره شده که این برخوردی‌های نابخردانه و دور از منطق از انبیا و اولیا و آیات خدا، در بدکرداری و آلودگیِ اخلاقی و عملی آنان ریشه دارد و سرانجام، به تکذیب آیات خدا و تمسخر آن‌ها منتهی خواهد شد؛ مانند:

سپس سرانجام کار آنان که مرتکب گناه و کارهای زشت شوند این است که آیات خدا را دروغ بدانند و به تمسخر گیرند.

(ثُمَّ کٰانَ عٰاقِبَهَٔ الَّذِینَ اَسٰاؤُ السُّوءَیٰ اَنْ کَذَّبُوا بِٰایٰاتِ اللهِ وَ کٰانواْ بِهٰا یَسْتَهْزِؤُنَ) (سورهٔ روم، آیهٔ ۱۰)

خداوند در بعضی از آیات می‌فرماید که گفته‌های پیغمبر و آیات خدا را مسخره می‌کردند (سورهٔ صافات، آیات ۱۲ و ۱۴؛ سورهٔ جائیه، آیهٔ ۹) و در بعضی دیگر خبر می‌دهد که مؤمنان و پیروان رسول خدا را مسخره می‌کردند:

مجرمان نسبت به مؤمنان پوزخند می‌زدند و هنگامی که از کنارشان می‌گذشتند، به هم چشمک می‌زدند و آنان را مسخره می‌کردند و هنگامی که به خانه‌هایشان برمی‌گشتند، نزد زن و فرزندانشان کارها و رفتار مؤمنان را به وسیلهٔ سرگرمیِ خود قرار می‌دادند و می‌خندیدند.

(ان الذین اجرموا کانوا من الذین امنوا یضحکون و اذا مروابهم یتغامزون و اذا انقلبوا الی اهلهم انقلبوا فکهین) (سورهٔ مطفقین، آیات ۲۹-۳۱)

● تربیت بازدارنده

قرآن کریم، برای آن که افراد را از دست زدن به این کار ناشایسته باز دارد، برنامهٔ تربیتی ویژه‌ای دارد و در مقام آموزش و تربیت مؤمنان می‌گوید:

(یٰا اَیُّهَا الَّذِینَ اٰمَنوُا لاٰیَسْخَرْ قَوْمُ مِنْ قَوْمٍ عَسَیٰ اَنْ یَکوُنوُا خَیْراً مِنْهُمْ وَ لاٰ نِسٰاءُ مِن نِسٰاءٍ عَسَیٰ اَنْ یَکُنَّ خَیْراً مِنْهُنَّ وَ لاٰتَلْمِزُوا اَنْفُسَکُمْ وَ لاٰتَنٰابَزوا بِاْلاَلْقٰابِ بِئْسَ اْلاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْاْیِمٰانِ وَ مَنْ لَمْ یَتُبْ فَاُوْلٰئِکَ هُمُ الظّٰالِمُونَ( (سورهٔ حجرات، آیهٔ ۱۱)

در این آیه، خدای متعال، نخست به مؤمنان سفارش می‌کند که مبادا مؤمنان یکدیگر را مسخره کنند. بعد براساس یک تحلیل روان‌شناختی دست روی ریشهٔ روانی و علت اصلیِ این کار زشت گذاشته، می‌فرماید: چه بسا کسانی را که بد می‌پندارید و نقص‌ها و کمبودهایی در آنان سراغ دارید و بدین جهت آنان را مسخره می‌کنید، از خود شما بهتر و نزد خدا عزیزتر از شما باشند.

---