نفی نگرش ابزاری به طبیعت و جانداران در اسلام

در زمانه ای که مدرنیته به حقوق بشر به مثابه اصلی مترقی می بالد, مواجهه با فرهنگی که برای حیوانات و طبیعت نیز کرامت قائل است, تجربه ای شگفت آور است

فناوری یا تکنولوژی اصطلاحی است که غالبا ملاک و معیار تفاوت کشورهای پیشرفته و سایر کشورها محسوب می‌شود. به عبارت دیگر در عرف عام، تکنولوژی با پیشرفت مساوق یا حتی مرادف تلقی می‌شود. در ضمن، یکی دیگر از تلقی‌های عرف عام از فناوری، این است که فناوری وسیله است؛ وسیله‌ای که انسان را در رسیدن به امیال و خواسته‌هایش یاری می‌کند. اما تاملات اهل حکمت در باب این اصطلاح نشان داده که هر دوی این تلقی‌ها خالی از مسامحه نیست.

امروزه زندگی ما بدون استفاده از محصولات تکنولوژی قابل تصور نیست. به عبارت دیگر اگر فناوری‌ به معنای مدرن آن را از زندگی امروز حذف کنیم، این زندگی باقی نخواهد ماند، بلکه گونه‌ای دیگر خواهد بود. از تلویزیون و رادیو که امروز در هر خانه‌ای یافت می‌شود و عمده وقت افراد را به خود اختصاص داده گرفته تا موتورسیکلت، اتومبیل، قطار و هواپیما و از عرصه‌های اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی گرفته تا عرصه‌های نظامی و سیاسی همه و همه بر مبنای تکنولوژی مدرن تعریف می‌شود.

بنابراین فناوری یک ابزار صرف نیست، بلکه همراه خود مجموعه‌ای از تلقی‌ها و تصورات و بینش‌ها را تحمیل می‌کند. فناوری مبتنی بر نگرشی خاص به طبیعت است. این بینش چگونه بینشی است؟ شاید با دقت در ماهیت تکنولوژی این مساله پاسخ داده شود.

ماده ابزارآلات فنی، برگرفته از طبیعتند اما این موارد عمدتا در زندگی عادی و طبیعی به شکلی که ما آنها را در ابزارهای تکنیکی می‌بینیم، نمود ندارد.

این مواد عمدتا برگرفته از ذخایر طبیعی و زیرزمینی است. به عبارت دیگر تکنولوژی اساسا نیازمند ذخایر طبیعی است، و لذا می‌توان گفت تکنولوژی مبتنی بر نگریستن به طبیعت، همچون منبع و معدن ذخایری است که بناست در تولید ابزار تکنولوژیکی به کار آید.

بنابراین تکنولوژی نسبت به جهان‌بینی‌های مختلف بی‌طرف نیست.

از سوی دیگر، در عصر کنونی و با توجه به اقتضائات جهانی شدن، تکنولوژی خود را به فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف تحمیل کرده است. امروزه یافتن نقطه‌ای از زمین که در آن انسان‌ها در وضعیتی فاقد تکنولوژی مدرن زندگی می‌کنند، بسیار دشوار است. فناوری مدرن با زندگی بشر عجین شده است.

نفوذ تکنولوژی در نقاط مختلف جهان خالی از چالش نبوده و نیست، چرا که همانگونه که بیان شد، تکنولوژی نسبت به جهان‌بینی‌های مختلف، بی‌طرف نیست و از سوی دیگر هر نقطه از جهان دارای پیشینه فرهنگی و تمدنی خاص به همراه جهان‌بینی ویژه خود است.

در کشورهای اسلامی نیز شاهد همین مواجهه بوده و هستیم. تفکر اسلامی دارای جهان‌بینی خاص خود است که طی تاریخ، روز به روز توجه بدان افزون می‌گردد. در زمانه‌ای که بشر مدرن بر کرامت انسانی و حقوق بشر به مثابه اصلی مترقی می‌‌بالد، مواجهه با فرهنگ و تمدنی که نه‌تنها برای انسان‌ها، بلکه برای حیوانات، گیاهان و زمین و طبیعت، کرامت و حق قائل است، بدون شک تجربه‌ای شگفت‌آور و ارزشمند است.

این گونه نگرش به حقوق، امروزه کارکرد خود را در تجربه بشر به اثبات رسانده است. بلایایی که حاصل نگرش به طبیعت به مثابه منبعی لایزال برای تکنولوژی است، به انسان ثابت کرد که نگاه ابزاری به طبیعت، هرچند نگرشی صددرصد خطا نیست، اما می‌باید دارای حدود اخلاقی و حقوقی باشد.

محیاسادات اصغری