از مهراب تا محراب

پیروان مهر, او را فرشته مهر و دوستی و عهد و پیمان و مظهر فروغ و روشنایی می پنداشته اند آنها بر این عقیده بودند كه مهر در غاری متولد شده است از این رو هر جا غاری می یافتند, در آن به پرستش و نیایش مهر می پرداختند و آن مكان را «مهرابه» می گفتند

از دری كه بی‌شباهت به ورودی یك غار نیست، می‌گذرید. آرام و با احتیاط، پله‌هایی تاریك را پایین می‌روید. كمی كه چشم‌هایتان به تاریكی عادت كرد، راهرویی را می‌بینید كه در طرفین آن دو نیمكت سنگی طویل قرار گرفته است. راهرو را پیش می‌روید تا در پرتو نوری اندك که از روزن سقف می‌تابد ، نقش برجسته‌ای را بر دیوار روبه‌رو ببینید؛ نقشی كه جوانی را نشان می‌دهد با كلاه مخروطی بر سر و لباس‌های بادبانی بر تن. جوان بر پشت گاو مقدس زانو زده و منحزین حیوان را در یك دست و دشنه ای در دست دیگر دارد كه به گردن حیوان فرو برده است. او «مهر» است و این جا معبد یا پرستشگاه پیروان مهر كه «مهرابه» نامیده می‌شود. مهر یا میترا خدایی بوده كه پرستش او در غرب تا شمال انگلستان و در شرق تا هند، هزاران سال رواج داشته است و هنوز مورد احترام زردشتیان است. پیروان مهر، او را فرشته مهر و دوستی و عهد و پیمان و مظهر فروغ و روشنایی می‌پنداشته‌اند. آنها بر این عقیده بودند كه مهر در غاری متولد شده است. از این‌رو هر جا غاری می‌یافتند، در آن به پرستش و نیایش مهر می‌پرداختند و آن مكان را «مهرابه» می‌گفتند. این غارها مظهر طاق آسمان و به عبارت دیگر، كل كائنات بودند. در نزدیكی این معابد طبیعی یا در آن، می‌بایست آبی روان وجود می‌داشت. با این حال،‌ پسوند «آبه» كه به «مهر» افزوده شده، به معنای آب نیست و به احتمال ، معنی ساختمان طاقدار و گنبد می‌دهد. در شهرها یا جلگه‌ها كه غاری یافت نمی‌شد، این معابد را در زیر زمین بنا می‌كردند. مهرابه‌ها به یاری پلكانی طولانی، به سطح زمین می‌رسیدند. این معابد از نور خارج استفاده نمی‌كردند و پنجره‌ای نداشتند، اما روزنه‌ای روی سقف یا گنبد آنها تعبیه می‌شد تا نور خورشید مستقیما بر تصویر مهر یا میترا بتابد. معمولا مهرابه در سمت مشرق ساخته می‌شد تا اولین پرتوهای خورشید وارد آن شود. پیروان آیین مهر، طاق معابد یا مهرابه‌های خود را چون آسمان می‌آراستند و با تصاویری از ستارگان زینت می‌دادند. آنها بر دیواره‌های معبد نیز تصویرهای فراوانی را نقش می‌كردند. تزیین حاشیه معبد هم به وسیله گل و گیاه انجام می‌گرفت تا گویای تاثیر شگفت‌انگیز عمل قربانی گاو باشد. قربانی گاو، در این آیین، نماد آفرینش است و مرگ گاو، حیاتی نو را می‌آفریند. به اعتقاد آنها وقتی گاو به حالت تشنج می‌افتد، خونی كه از بدن حیوان جاری می‌شود، گندم‌ها را آبیاری و تغذیه می‌كند. اساسا قربانی گاو، مهمترین و برجسته‌ترین رسم دینی در آیین مهر یا میتراست. در اكثر معابد مهری نیز صحنه‌ای از گاوكشی با نقوش برجسته وجود دارد. در مهرابه‌ها كنار تصویر مهر و گاو، ماری هم دیده می‌شود كه از زمین سر برآورده است تا خونی را كه موزان كرده، بمكد. سگی هم به سمت جراحت، حمله‌ور شده است. همچنین عقرب یا كژدمی در این نقش برجسته‌ها وجود دارد كه درحال نیش زدن به آلت تناسلی حیوان است. در این تصویر نمادین، نیروهای خیر به صورت سگ مجسم شده‌اند و نیروهای شر نیز به شكل مار و كژدم تجسم یافته‌اند كه بر سر منبع حیات، یعنی خون و نطفه زندگی بخش گاو، می‌جنگند. در بعضی از مهرابه‌ها، در پای تصویر مهر، دو آتشدان هم دیده شده است. در كنار در ورودی نیز ظرف پایه داری پر از آب تبرك شده، قرار داشته است. همچنین گاهی پلكان به اطاقی ختم می‌شده كه در آن، پیروان آیین مهر، خود را برای نیایش آماده می ساختند و از آنجا به محوطه اصلی وارد می شدند.

مهرابه‌های مشهور جهان

یكی از مهرابه‌های مشهور جهان، پرستشگاهی در بخش زیرین كلیسای سنت پرسیك، روی تپه آوانتن رم است. این معبد از تالاری تشكیل شده است كه در آن یك راهرو مركزی و دو نیمكت در طرفین آن وجود داشته است. روی دیوارهای جانبی، تصاویری از مراسم تشرف بلندپایگان، نقاشی شده كه اكثر آنها به صورت شیر، نشان داده شده‌اند. در انتهای ردیف نیمكت‌ها نیز تصاویر مشعلداران دیده می‌شود. در صحن مهرابه هم نقشی از میترا یا مهر وجود دارد كه گاوی را قربانی می‌كند. مهرابه مهم دیگری نیز نزدیك والبروك در شهر لندن قرار دارد. این پرستشگاه ابعاد نسبتا كوچكی دارد (۱۸×۷ متر) و رو به مشرق ساخته شده است. صحن این مهرابه، یك كلیسای كوچك را به ذهن تداعی می‌كند.

---