تاریخ بروجرد

نشانه های تاریخی به دست آمده از برخی گورستانهای و تپه های باستانی اطراف بروجرد قدمت سکونت بشر را دست کم از ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح نشان می دهد با این وجود مستندات زیادی از تاریخچه شهر بروجرد پیش از اسلام در دست نیست

● بروجرد پیش از اسلام

نشانه های تاریخی به دست آمده از برخی گورستانهای و تپه های باستانی اطراف بروجرد قدمت سکونت بشر را دست کم از ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح نشان می دهد. با این وجود مستندات زیادی از تاریخچه شهر بروجرد پیش از اسلام در دست نیست. با وجود تپه ها و دخمه های فراوان باستانی و بعضا پیش از تاریخ در ناحیه بروجرد هنوز مطالعات باستان شناسی جامعی در هیچ یک از این جایگاهها انجام نگرفته است.

سزمین ماد از تمدن های باستانی ایران بوده که در غرب ایران کنونی قرار داشته است. از قرن ششم قبل از میلاد این سرزمین توسط هخامنشیان اداره شد و یكی‌ از ایالت‌های‌ تابع‌ این‌ دولت‌ شد. از پادشاهی‌ هخامنشی‌ به بعد یعنی‌ در دوره‌ پارت‌ها و ساسانی‌ها، ایالت‌ ماد از جمله‌ ایالات‌ كشور ایران‌ به‌ شمار می‌رفت‌ و به‌ نام‌ «ماه‌» نیز خوانده‌ می‌شد. این‌ ایالت‌ شامل‌ دو بخش‌ «ماه‌ پایین‌» یا «مادرزادی‌» و «ماه‌ بالا» یا «ماه‌ نهاوند» بود (سایت میراث فرهنگی استان کردستان).

ناحیه بروجرد هم می تواند به عنوان بخش از سرزمین مادها مورد توجه قرار گیرد و هم بخش از سرزمین کاسیت ها بوده است. كاسی ها از حداقل۳۰۰۰ قبل از میلاد در لرستان امروزی ساكن بوده و به شغل دامداری و پرورش اسب مشغول بودند و از اوایل هزاره دوم قبل از میلاد موفق شدند دولت مقتدری را تشكیل دهند (سایت سرزمین کهن آذربایجان). ماد ها با مناطق جنوبی خود روابط نزدیكی داشته و خصوصا با اهالی آنجا یعنی كاسی ها از لحاظ نژادی و زبانی نزدیكی زیادی داشتند. كاسی ها نیز مثل سایر قبایل كوه نشین از لحاظ زبانی به ایلامیان نزدیك بودند (تاریخ ماد ص ۹۱). تا قرن ها بعد، از بروجرد بعنوان بخشی از سرزمین ماد یا ماه یاد شده است.

از تاریخ بروجرد در زمان هخامنشیان اطلاعی در دست نیست. هخامنشیان که از اتحاد دو قوم بزرگ ماد در شمال و پارس در جنوب به وجود آمدند یکی از قدرتمند ترین و بزرگترین امپراتوری های جهان را ساختند. افول هخامنشیان با حمله اسکندر به غرب ایران صورت گرفته است. حضور سلوكیان در ایران‌، آنان‌ را وادار به‌ همكاری‌ با ایرانیان‌ كرد. به‌ همین‌ دلیل‌ بسیاری‌ از سازمان‌های‌ اداری‌ و شاهنشاهی‌ ایران‌ شكل‌ سابق‌ خود را حفظ‌ نمود و اسكندر و فرماندهان‌ وی‌ ،شیوه‌ زندگی‌ و زرق‌ و برق‌ دستگاه‌ حكومت‌ هخامنشی‌ را تقلید كردند. در این‌ دوره‌، توسعه‌ شهرسازی ‌ در فاصله ‌ سوریه‌ و میان‌ رودان‌، بیش‌ از سایر نواحی‌ انجام‌ گرفت‌. با این‌ همه‌ ،در فلات‌ ایران‌ ،در ناحیه كرمانشاه‌، همدان‌، بروجرد و نهاوند، شهرهای‌ تازه‌ای‌ به‌ وجود آمدند (تاریخ سیاسی‌ و اقتصادی‌ هخامنشیان ص ۳۸). برخی گفته اند که قلعه رومیان بروجرد از دوران حمله اسکندر به ایران یعنی اواخر هخامنشیان و همزمان با سلوکیان ساخته شده است اما کاوشهای مقدماتی قدمت آن را بیش از این نشان می دهد. از آنجا که نفوذ اسکندر بیشتر در غرب ایران کنونی بوده است می توان پذیرفت که این دژ در آن دوران از اهمیت خاصی برخوردار شده باشد. اشکانیان نیز شهرهای چندی در غرب ایران و در نواحی همدان و بروجرد ساخته اند. استفاده از "گرد" در ساختن نام شهرها از این دوره آغاز شده است و ساسانیان نیز آن را ادامه داده اند.

نوشته های موجود حاکی است بروجرد در زمان ساسانیان از مراکز شهری ایرانیان بوده است و در آن آتشکده ای بزرگ برپا بوده است. ساخته شدن شهر بروگرد یا بروجرد را به فیروز ساسانی نسبت می دهند (پیروزگرد). یکی از راههای اصلی ایران در این دوره همدان را از طریق نهاوند و بروجرد و شاپور خواست یا خرم آباد فعلی به شهرهای خوزستان مانند شوش ،‌دزفول شوشتر و اهواز مرتبط می ساخته است (صادقی فر). به هر حال شواهد کافی در مورد قدمت شهر بروجرد کنونی تا زمان ساسانیان در دست است هر چند که اوج شکوفایی بروجرد چندین قرن بعد آغاز می شود.

● بروجرد در زمان حمله اعراب

مسلمانان پیش از حمله به نهاوند فرستاده ای را به بروجرد می فرستند تا آنان را به اطاعت فراخوانند اما در پی پاسخ منفی ایرانیان، حمله خود را از قادسیه آغاز می کنند و در نهاوند ایرانیان را شکست می دهند. در کتاب شرح فتوحات عمر ضمن اشاره گسترده به این واقعه از بروجرد با نام "بروجرد ثالث" نام برده شده است . گفته می شود یزدگرد بعد از شکست در جنگ نهاوند در بروجرد سپاهیان خود را مجددا سازماندهی می کند. در کتابهای تاریخی به گردآمدن سپاهیان بر یزدگرد در قلعه بروجرد اشاره شده است (برگرفته از وبلاگ بروجرد سیتی). ممکن است این قلعه، همان شهر بروجرد باشد و یا قلعه کوچکی که در شمال بروجرد و بر روی کوه یزدگرد ساخته شده است. ساکنان محلی، این قلعه را محل گرد آمدن و فرماندهی سپاه یزدگرد می دانند. برخی معتقدند که یزدگرد در بروجرد کشته شده و در جایی که امروزه آرامگاه زواریون نامیده می شود به خاک سپرده شده است.

● قرن اول تا چهارم هجری

بروجرد از زمان حمله اعراب به ایران به بعد در زمره شهرهای استراتژیک در آمده است و حوادث و جنگهای تاریخی فراوانی در منطقه بروجرد و بویژه دشت جنوبی آن – سیلاخور – به وقوع پیوسته است. در دوران حکومت خلفای اسلامی بر ایران، غرب ایران تحت نام منطقه جبال شناخته می شده است. ابو دلف از حکمرانان حکومت عباسیان، مسجدی در بروجرد ساخت و منبری در آن برپا کرد. این مسجد به احتمال باید همان مسجد جامع باشد که تا آن زمان آتشکده بوده است. از این زمان به بعد نام بروجرد به کرات به همین گونه فعلی در کتابهای تاریخی ذکر شده است. بروجرد را در این زمان بین دو شهر همدان و کرخ (کرج) نوشته اند که این شهر اخیر جایی در شرق بروجرد و در حوالی اراک بوده و از بین رفته است.

بروجرد در این دوران بخشی از پهله یا سرزمین جبال یا کوهستان بوده است. كوهستان‌ که تا حدود قرن‌ ششم‌ هـ . ق‌ نیز به‌ كار می‌رفته‌، سرزمینی‌ بوده كه‌ از شمال‌ به‌ دیلمان‌ و آذربایجان‌، از غرب‌ و جنوب‌ غربی‌ به‌ سواد (عراق‌) و خوزستان‌، از جنوب‌ به‌ پارس‌ و كرمان‌ و از مشرق‌ به‌ بیابان‌ خراسان‌ و توس‌ محدود می‌شد. از حدود قرن‌ سوم‌ هجری‌ به‌ بعد ترجمه‌ عربی‌ واژه‌ كوهستان‌ به‌ نام‌ «الجبال‌» به‌ متون‌ جغرافیایی‌ اسلامی‌ وارد شد. سرزمین‌ جبال‌ با كوهستان‌ دارای‌ چندین‌ كوره‌ یا ناحیه‌ بود كه‌ ماه‌ كوفه یا ‌ دینور، ماه‌ بصره‌ یا نهاوند، همدان‌، ایفازین‌، قم‌، ماسبذان‌، مهر جانقدق‌ و.. از آن‌ دسته‌ بودند. كوهستان بخشی‌ از سرزمینی بزرگ‌تر بود كه‌ «بلاد پهلو یا پهلویان‌» خوانده‌ می‌شد. بلاد پهلویان‌ یا سرزمین‌ پهلو شامل‌ ری‌، اسپهان‌، همدان، دینور، نهاوند، مهرجانقدق‌، ماسبذان‌، قزوین‌، زنجان‌، ببروصلیلسان‌ یا تالشان‌ و دیلم‌ یا یلستان‌ بود. ایالت‌ ماد یا ماه‌ در بخشی‌ از سرزمین‌ «پهله‌» در ناحیه‌ كوهستان یا ‌ قهستان‌ یا جبال‌ واقع‌ و شامل‌ دو كوره‌ بود: ماه‌ نهاوند كه‌ در قرن‌ چهارم‌ دارای‌ دو حاكم‌نشین‌ «قصبه‌ نهاوند» و «قصبه‌ بروجرد» بود، و ماه‌ دینور یا كوره‌ دینور كه‌ در این‌ قرن‌ دارای‌ دو شهر عمده‌ مركزی‌ بود؛ شهر دینور كه‌ مركز بخش‌های‌ یا رستاق‌ های‌ بالایی‌ بود حاكم‌نشین‌ كوره‌ نیز به‌ شمار می‌رفت‌ و كرمانشاهان‌ مركز بخش‌های‌ پایینی‌ محسوب‌ می‌شد، این‌ دو ناحیه‌ را «ماهین‌» یا «ماهات‌» هم می گفته اند - از سایت میراث فرهنگی کردستان.

● بروجرد در زمان سلجوقیان

بروجرد در زمان سلجوقیان مورد توجه زیادی قرار گرفته است و بناهای متعددی در آن ساخته شده است. به دلیل موقعیت خاص این شهر بین اصفهان و همدان و نیز قرار گیری بر سر راه اصفهان - بغداد، ترکان سلجوقی توجه خاصی به بروجرد داشته اند و بروجرد از شهرهای کلیدی قرن پنجم بوده است. بین سالهای ۴۲۲ تا ۴۳۰ قمری نبردهایی بین دیلمیان و سلجوقیان در این منطقه بوجود آمده و علا الدوله دیلمی در بروجرد سپاهیان خود را سازماندهی کرده است (الکامل فی التاریخ جز ۶ ص ۲۰۶ ). در سال چهار صد و نود و پنج نبردی بین سلطان برکیارق و ترکان خاتون در بروجرد در می گیرد. در سال ۴۹۸، برکیارق پادشاه سلجوقی در راه اصفهان به بغداد در بروجرد از دنیا می رود و جسد وی به اصفهان باز گردانده می شود (تاریخ ابی الفدا، ص ۴۶). برخی معتقدند آرامگاه زواریون (زواریجان یا زوارگان) در شمال شهر بروجرد، محل دفن سلطان برکیارق سلجوقی است.

● حمله مغول و تیمور

بروجرد در حمله مغولان به ایران مورد هجوم قرار گرفته و ویران شده است. در سال ۷۹۰ نیز تیمور به بروجرد و خرم آباد حمله کرده و این دو شهر را با خاک یکسان کرده است. قلعه رومیان در این زمان نیز از مراکز نظامی و استحکامات ایرانیان بوده است که طی نبردهایی به دست تیمور فتح شده است. از این دوران به بعد نام سرزمین لر کوچک شنیده می شود که بروجرد و خرم آباد هر دو شهرهای مهم و بزرگ آن بوده اند. لر کوچک برای چندین قرن توسط اتابکان لرستان به عنوان یک حکومت مستقل و مقتدر اداره می شده است که این روند تا زمان صفویان ادامه داشته است.